اصطلاحنامه فقه
شناسایی مصطلحات هر علم و ایجاد رابطه ساخت یافته میان آنها و کشف درختواره هر دانش که اصطلاحا به آن اصطلاحنامه )تزاروس Thesaurus) می‌گویند؛ در علوم و فنون سابقه زیادی دارد ولی در علوم اسلامی اولین بار در حوزه علمیه قم از سال 1371 در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی – دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم طراحی شده و در رشته های مختلف منتشر شده است که دهمین آن اصطلاحنامه فقه است.
ضرورت تدوین اصطلاحنامه فقه
علم فقه از وسیع ترین و پرسابقه¬ترین علوم اسلامی است. از زمان‌های بسیار دور در سطح گسترده¬ای تحصیل و تدریس می‌شده است.
نگاه کلان به فقه از زاویه طبقه¬بندی مصطلاحات، تنظیم مباحث، تقسیمات پیشینی و پسینی آن، ترسیم ابواب فقه و نحوه تقسیم مباحث آن¬ها، بیان ارتباط فقه با علوم دیگر و جز آن موضوعی است که باید در فرمی از قبل طراحی شده با اصولی مشخص و قابل انعطاف، ترسیم و ارائه گردد. این تنظیم و ارائه را اصطلاحنامه بر عهده دارد که اگر با مستندات همراه شود؛ فوائد متنوعی را به صورت ارزش افزوده در فقه خواهد داشت.
مراحل شکل گیری
کتاب شناسی
اصطلاحنامه در حقیقت هویتی عینی، مختصر و نظام مند از منابع و مدارک (اشیاء اطلاعاتی مانند کتاب، مقاله، اشیاء صوتی و تصویری و...) موجود در یک حوزه معرفتی است لذا قبل از شروع هر اصطلاحنامه لازم است مدارک یا اشیاء اطلاعاتی آن حوزه، شناسایی شوند از این رو قبل از تدوین اصطلاحنامه فقه، منابعی که در این رشته تالیف شده اند در حد میسور شناسایی، و از نظر وزانت منابع در نزد متخصصان علم فقه، درجه بندی شدند. با توجه به این که منابع فقهی بسیار گسترده بودند؛ 500 عنوان از میان آنها برگزیده و پس از فهرست‌نویسی توصیفی، اصطلاحات و واژگان نمایه ای آنها استخراج گردید.
مرحله بندی طرح
طرح تدوین اصطلاحنامه فقه از سال 1378 آغاز و در مرحله اول بعضی از ابواب فقهی نظیر ودیعه، عاریه، مزارعه، مساقات و... که مختصر هم بودند در ذیل رده معاملات بالمعنی الاعم در دستور کار قرار گرفته و به تبع آن سایر ابواب معاملات تا سال 1384 با تصویب حدود 23000 اصطلاح فقهی پایان یافت. مرحله دوم طرح(رده عبادات بالمعنی الاعم) از سال 1384 تا سال 1389 ادامه یافت و با افزودن باقی بخش‌ها اصطلاحنامه فقه در سال 1397منتشر شد.
هماهنگی نهایی
هماهنگی نهایی میان واژگان و ایجاد لحاظ های تقسیم یکی از کارهای بسیار مهم در تدوین اصطلاحنامه است؛ اهمیت این امر در مورد اصطلاحنامه فقه به دلیل کثرت واژگان فقه مضاعف است به همین جهت پس از اتمام اولیه اصطلاحنامه فقه، گروهی متشکل از چند محقق و تحت اشراف شورای علمی گروه، مامور به این مهم شده و پس از بررسی نهایی، از میان 64 هزار اصطلاح، حدود 52 هزار آن را برگزیدند و با ملاحظات شورای علمی گروه، شورای پژوهشی و نظر ارزیابان و بررسی مجدد 53041 اصطلاح به تصویب نهایی رسید و برای نشر مکتوب ارائه شد و مابقی در قالب فایل الکترونیکی به سامان رسید. این اثر بدیع با مشارکت و همکاری علمی بیش از چهل نفر به انجام رسیده است.
شیوه نمايش اصطلاحات:
معمولا اصطلاحنامه ها به شیوه های ذیل ارائه می شود:
1 ـ نمايش الفبايى: بخشى كه در آن اصطلاحات در نظم الفبايى آورده شده كه معمولاً حاوى تمام اصطلاحات مرجح و غير مرجح يا توصيف‌گرها و غير توصيف‌گرها است و موجب سهولت استفاده براى هر مراجعه كنندهاى مىباشد.
2 ـ نمايش نظاميافته: بخشى كه در آن، اصطلاحات در مجموعهها و گروههاى هم موضوع ردهبندى شدهاند. اين قسمت در واقع يك فهرست ردهبندى شده نسبت به بخش الفبايى اصطلاحنامه است با اين تفاوت كه در اين صورت رابطه اعم و اخص با تورفتگى هر اصطلاح در مقايسه با ديگرى نشان داده مىشود و در ضمن از عبارت راهنما، براى تعيين ملاك دستهبندى اصطلاحات خاص تر، استفاده مىشود.
3 ـ نمايش سلسلهمراتبى: در اين نوع نمايش، اصطلاحات و روابط سلسلهمراتبى (اعم و اخص) آنها به شكل دو بعدى (فراتر و فروتر، حاكم و تابع) منعكس مىشود؛ به طورى كه نمايهساز يا استفاده كننده مىتواند اصطلاحات مرتبط را در یک کلاف منظم پيگيرى كند.
4 ـ نمايش چرخشى: در اين شكل، هر واژهاى در مجموعه اصطلاحات بكار رفته در اصطلاحنامه با پيشوندها و پسوندهاى گوناگون مشاهده مىشود و استفاده از آن براى محققانى كه شكل كامل اصطلاحات را نمىدانند بسيار كارآمد است. نمايش چرخشى در برنامه نرمافزارى بيشتر مورد توجه است.
به دلیل گستردگی اصطلاحات فقهی و حجم زیاد صفحات، در این ویرایش، فقط شیوه الفبایی و سلسله مراتبی عرضه شده است و نمایش های نظام یافته و چرخشی به صورت فایل های الکترونیکی در قالب نرم افزار تحت وب در اختیار پژوهشگران قرار دارد.
اصطلاحنامه ها در استاندارد های بین المللی دارای اصول و قواعدی هستند که این اثر با استفاده از استاندارد ISO 2788 و با نمادهای اختصاری خاصی تدوین شده است.
تعداد اصطلاحات:
با توجه به گستردگی منابع فقهی پس از طی مراحل تحقیق که عبارتند از: شناسایی منابع، ارزش‌گذاری و درجه بندی آنها، تحقیق و استخراج اصطلاحات، ایجاد روابط بین اصطلاحات، بازنگری و اصلاحات لازم و تصویب نهایی؛ موارد زیر به دست آمد:
• تعداد کل اصطلاحات: 53041
• تعداد اصطلاحات راس: 12 راس
• تعداد اصطلاحات مرجح 43188
• تعداد اصطلاحات نامرجح 9853
• تعداد اصطلاحات اعم 8233
• تعداد اصطلاحات اخص 41809
• تعداد اصطلاحات وابسته 37235
مستندات و منابع نرم افزاری و شبکه‌ای
در برنامه نرم افزاری و شبکه وب پایه، تاکنون توضیحات مفهومی حدود 4 هزار اصطلاح فقهی ضمیمه شده است. همچنین بیش از 33 هزار اصطلاح به حدود 180 هزار پاراگراف و قطعات متون فقهی، به صورت موضوعی مرتبط گردیده است که همچنان رو به افزایش می‌باشد. در حال حاضر دسترسی به آن با آدرس ذیل وجود دارد.
www.thesaurus.isca.ac.ir
www.islamicdoc.org
www.pajoohaan.ir
www.isca.ac.ir