|
|
نگاهى به اصطلاح نامه ها
محمّد فرح زاد
شوراى علمى اصطلاحنامه. اصطلاحنامه فرهنگى فارسى (اصفا). ويرايش يكم (تهران: سازمان مدارك فرهنگى انقلاب اسلامى, 1374), سى وهشت«638ص.
اصطلاح نامه كه به انگليسى (Thesaurus) ناميده مى شود, كتابى است حاوى لغات و تعبيرات مترادف و متقارب المعنى كه به صورتى منطقى و معقول, طبقه بندى و تنظيم شده است تا مراجعه كننده بتواند به كمكِ آن, لغت يا لغاتِ مناسب براى بيانِ مفاهيم موردِ نظر خود را بيابد.(1)
برابرنهادهاى ديگرى نيز براى واژه اصطلاحنامه در متون كتابدارى و اطلاع رسانى و ديگر منابع, پيشنهاد شده است. مانند كنزالاصطلاح, گنج واژه, مجموعه اصطلاحات, واژگان نامه. بتازگى نيز در (فرهنگ علوم انسانى) اثر داريوش آشورى, براى اين واژه عبارت (گنج واژه) پيشنهاد شده است.(2)
از ديدگاه زبان شناسى, اين مرجع به ما كمك مى كند تا از ميان مجموعه مترادفاتِ يك لغت يا عبارت, آنى را انتخاب كنيم كه فكرِ ما را واضحتر و دقيقتر و رساتر بيان كند.
بنيادگذارِ اصطلاحنامه, پزشكى است از مردمِ انگلستان به نام (پيتر مارك راجِت1) كه دانشمند و اهلِ قلم هم بود و مدتها دبيريِ انجمن سلطنتى انگلستان را بر عهده داشت. وى از اوايل قرن نوزدهم به فكر ابداع طبقه بندى مفاهيم و جمع آورى لغات مربوط به هر مقوله افتاد. مواد اثرِ او بتدريج طى نيم قرن فراهم شد و او سرانجام, در سال 1852 كتابِ خود را با عنوان (گنجينه لغات و عبارات انگليسى)2 منتشر كرد. اين كار بديع, چنان مورد توجه اهل علم و ادب قرار گرفت كه در زمان حيات خود مصنف چند بار تجديد چاپ شد.(3)
در آغاز سده بيستم با پيشرفت علم اطلاع رسانى اين اصطلاح به اين شاخه از دانش راه يافت و با معنا و كاربرد كاملاً تازه اى مورد استفاده قرار گرفت. مواد علم اطلاع رسانى از اصطلاحنامه, مجموعه اى مشتمل بر واژه ها و اصطلاحات و حتى اطلاعاتى درباره حوزه خاصى از معرفت بشر است, يا مجموعه اصطلاحات نظام يافته اى است كه بين آنها روابط خاصى ـ كه بدان اشاره خواهد شد ـ برقرار شده باشد.
در واقع اصطلاحنامه هر رشته, مجموعه اصطلاحاتى است كه بين آنها روابط معنايى3, رده اى4, يا سلسله مراتبى5 برقرار شده و توانايى آن را دارد كه موضوع آن رشته را با تمام جنبه هاى اصلى, فرعى و وابسته در هيأتى نظام يافته و به قصد ذخيره و بازيابى اطلاعات و مدارك و مقاصد جنبى ديگر, عرضه كند.(4)
پس در كتابدارى و اطلاع رسانى, اصطلاحنامه يكى از ابزارهاى كنترل كتابشناختى است كه به يارى آن در نظامهاى نمايه سازى پس همارا مى توان مدارك و اسناد را مرتب و طبقه بندى كرد. در حقيقت اين اثر برساخته از يك نوع زبان ساختگى است كه نمايه سازان, در برگردان زبان طبيعى مدارك و اسناد, از آن استفاده مى كنند.
اين تعاريف, با مرورى كه بر متون مربوط به كتابدارى و اطلاع رسانى صورت گرفت استخراج شد, كه كاركرد اصلى اصطلاحنامه ها را روشن مى كند.
در ساختار اغلب اصطلاحنامه ها ميان توصيفگرهاى آن روابط تشابه و ترادف, اعم و اخص و وابسته برقرار شده است. اين قبيل منابع به نحوى ساخته مى شود كه بتواند در نمايه سازى, محتواى مدارك يا ديگر داده هاى مجموعه اى را بازنمايد.(5)
بر طبق استاندارد (ANSI239-1950) اصطلاحنامه مجموعه اى از واژه ها و عباراتى است كه روابط سلسله مراتبى, مترادفات, وابستگيها و ديگر روابط موجود بين مفاهيم را ارائه مى كند; هدف چنين مجموعه اى ايجاد واژگانى استاندارد براى ذخيره سازى و بازيابى اطلاعات است.(6)
استاندارد ديگرى, اصطلاحنامه را واژگان زبان نمايه اى كنترل شده اى تعريف كرده است كه طبق اصول, طورى سازمان يافته كه روابط پيشين بين مفاهيم (نظير اعم و اخص) را روشن مى سازد.(7)
چون در (اصطلاحنامه فرهنگى فارسى) اشاره چندانى به پيشينه اصطلاحنامه نويسى در ايران نشده است, از اين رو در اينجا به ترتيب تاريخى, اصطلاحنامه هاى فارسى معرفى مى شود:
الف ـ اتحاديه بين المللى مراكز مدارك (فيد); يونسكو, اصطلاحنامه علم اطلاع رسانى و دكومانتاسيون, ترجمه محمّد حسين دانشى و عبدالحسين آذرنگ (تهران: مركز اسناد فرهنگى آسيا, 1357), 137ص.
نخستين اصطلاحنامه به زبان فارسى در حوزه تخصصى به منظور تنظيم و طبقه بندى مدارك و آشنايى با واژگان اين حوزه چاپ و منتشر شده است.
ب ـ ژان ويت, اصطلاحنامه توسعه فرهنگى 0فارسى, انگليسى, فرانسه), برگرداننده: ناصر پاكدامن (تهران: مركز اسناد فرهنگى آسيا, 1358), 296ص.
اصطلاحنامه حاضر در اصل به منظور ايجاد نظام اطلاع رسانى فرهنگى به سفارش شوراى اروپا به دو زبان انگليسى و فرانسوى تهيه شده بود.
ج ـ ژان ويت, اصطلاحنامه توسعه و عمران, ترجمه هوشنگ ابرامى (تهران: بى تا, بى نا, تكثير محدود)
اين اصطلاحنامه براساس سفارش (سازمان برنامه و بودجه ايران) براى ذخيره و بازيابى مدارك مربوط به حوزه اقتصاد توسعه و عمران ترجمه شد, كه متأسفانه تاكنون منتشر نشده است و نسخه هايى از آن به صورت دستنوشت در كتابخانه ها مورد استفاده قرار مى گيرد.
د ـ جين آچسن, اصطلاحنامه فرهنگ, ارتباطات و اطلاعات, ترجمه عباس حرّى و عبدالحسين آذرنگ (تهران: دفتر پژوهشهاى فرهنگى, تاريخ مقدمه 1369) 260ص (آماده چاپ و نشر).
اين اصطلاحنامه براساس نيازهاى اطلاع رسانى فرهنگى و برمبناى سه بخش از اصطلاحنامه يونسكو, ترجمه و تدوين شده است. اولين كتابشناسى چاپى كه اين اصطلاحنامه بر روى آن آزمايش شد, (كتابشناسى اطلاعات و ارتباطات) از نگارنده اين سطور است.
هـ ـ يونسكو, اصطلاحنامه نما (نظام مبادله اطلاعات علمى ـ فنى), ويرايش اول (تهران: مركز اطلاعات و مدارك علمى ايران, 1375ق) 897«80ص. اين مجموعه بر مبناى اصطلاحنامه كلان علمى و فنى اسپاينز (SPINES) فراهم آمده و شامل دو بخش است: 1) متن اصلى اصطلاحنامه به فارسى; 2) نمايه انگليسى ـ فارسى توصيفگرها. متأسفانه اين اصطلاحنامه به دليل ترجمه صرف, تا حدى فرهنگِ بسته است و بيشتر به فرهنگ لغات كنترل شده اى شبيه است كه روابط ميان اصطلاحات را نيز نشان مى دهد. پوشش موضوعى اين اصطلاحنامه متون علمى, فنى و اقتصادى ـ اجتماعى توسعه را در بر مى گيرد.
اصطلاحنامه هاى ديگرى در سازمانهاى دست اندركار نمايه سازى و نگهدارى اسناد و مدارك, در شرف تدوين و استفاده است. از جمله (اصطلاحنامه علوم قرآنى), كار حوزه علميه قم كه به پژوهشهاى قرآنى و آثار مرتبط با آن اختصاص دارد و بخشى از اصطلاحنامه كلان علوم اسلامى است. در كنگره كامليس4 (تهران, 29ـ31 خرداد 1374) به نحوه تدوين و ساختار آن به طور مشروح اشاره شد.(8)
همچنين بخشهاى اقتصاد و مديريت اصطلاحنامه كلان يونسكو به منظور ذخيره و بازيابى مدارك در مؤسسه مطالعات و پژوهشهاى بازرگانى ترجمه شده است و مورد استفاده ساير مراكز اطلاع رسانى قرار مى گيرد.
از آن جا كه اصطلاحنامه هاى خارجى بر مبناى نيازهاى فرهنگى و علمى وابسته به خود پايه ريزى مى شوند, پس نياز به تدوين اصطلاحنامه هايى مى رود كه شامل واژه ها, اصطلاحات و تعبيرات رايج در متون فرهنگى ايران باشد و تطابق معنايى و لفظى بيشترى با اصطلاحات روزمره پيدا كند.
در پاسخ به اين ضرورت, سازمان مدارك فرهنگى انقلاب اسلامى ويرايش اول (اصطلاحنامه فرهنگى فارسى) (اصفا) را به جامعه فرهنگى ايران عرضه كرد. پديدآورندگان اين اثر به ترتيب ظهور نامشان در صفحه هاى عنوان و سنجش همكاران ويرايش اول, از اين قرار است: 1) دبير شوراى علمى اصطلاحنامه: فريبرز خسروى; 2) اعضاى شوراى علمى اصطلاحنامه: فيروزه برومند, دكتر عباس حرّى, دكتر مهرانگيز حريرى, مهندس محمد حسين عليمحمدى, عبداللّه ناصرى طاهرى; 3) كارشناسان: نرگس قديمى, مليحه كرباسيان, فريبا ارشد; 4) همكاران اين ويرايش در حوزه آموزش و پرورش: دكتر خسرو باقرى, دكتر على اكبر شعارى نژاد, دكتر بهرام محسن پور; در حوزه ارتباطات: دكتر مهدى محسنيان راد; در حوزه اقتصاد: دكتر سبحانى, دكتر عبدالناصر همتى; در حوزه جامعه شناسى: دكتر عماد افروغ, على انتظارى, دكتر محمد توكل, كاووس سيد امامى, دكتر منوچهر محسنى; در حوزه جغرافيا: دكتر حسين شكويى, دكتر محمودى, دكتر رضا مقدم; در حوزه روان شناسى: دكتر خسرو باقرى, مصطفى تبريزى; در حوزه كتابدارى و اطلاع رسانى: عبدالحسين آذرنگ, شيرين تعاونى, فاطمه رهادوست, دكتر ماندانا صديق بهزادى, كامران فانى, غلامرضا فدايى عراقى.
اين كوشش پس از نشستهاى علمى بسيار از سال 1370 در باب ضرورت تدوين چنين اصطلاحنامه اى, بالاخره به ثمر رسيد. مواد اين اثر با بهره گيرى از بانك اصطلاحات موجود در سازمان مدارك فرهنگى انقلاب اسلامى كه شامل اصطلاحات رايج در اصطلاحنامه هاى انگليسى, اصطلاحنامه توسعه فرهنگى آسيا, و نيز اصطلاحات وضع شده در مركز اسناد فرهنگى آسيا, به علاوه تجربه اى كه از سال 1361 نسبت به تدوين مقاله نامه هاى خاص فرهنگى به دست آورد.6 ـ كه حاصل آن نمايه سازى يكصد و هفتاد هزار مقاله بوده است ـ تحقيق و تدوين گرديد.
اين اصطلاحنامه در قطع رحلى و ويرايش اول فعلاً به صورت تكثير محدود و فتوكپى به بهاى 30000 ريال در دسترس علاقه مندان و نمايه سازان قرار گرفته است. مقدمه اين اصطلاحنامه حاوى نكات بسيار جالب در باب اصطلاحنامه ها (به طور كلى), تفاوت ميان اصطلاحنامه و سرعنوانهاى موضوعى و نيز تاريخچه تدوين, دستورالعمل استفاده و ساير اطلاعات ضرورى درباره اين اصطلاحنامه خاص است. استفاده كنندگان از اين مجموعه پيش از كار با آن بايد از محتويات مقدمه آگاه شوند.
آنگاه متن اصطلاحنامه آغاز مى شود كه شامل: ساختار رده اى اصطلاحنامه, نمايه الفبايى اصفا, نمايه سلسله مراتبى اصفا, نمايه گردشى اصفا و بالاخره منابع اصطلاحات مى شود. در اين مجموعه, تعداد 3417 اصطلاح در اين ويرايش آمده است. پوشش موضوعى اين جلد, همان طور كه در شرح پديدآورندگان اشاره شد, از اين قرار است: 1ـ آموزش و پرورش; 2ـ ارتباطات; 3ـ اقتصاد; 4ـ جامعه شناسى; 5 ـ جغرافيا; 6 ـ روان شناسى; 8 ـ كتابدارى و اطلاع رسانى. در ويرايش آينده احتمالاً حوزه هاى ادبيات و زبان شناسى, پژوهش, تاريخ, حقوق, دين, علوم سياسى, فلسفه و عرفان, مديريت, هنر و فرهنگ درج خواهد شد.
شيوه تنظيم اصطلاحات براساس سهولت استفاده, به چهار صورت ذيل آمده است: ساختار رده اى, كه كليه توصيفگرهاى هر حوزه با تعيين نوع رابطه آنها با ديگر اصطلاحات, مشخص شده اند. نمايه الفبايى كه كليه توصيفگرها و غير توصيفگرها مطابق حروف الفبا مدخل قرار گرفته اند و اصطلاحات اعم و اخص و يا مرتبط هر يك مشخص شده است. غيرتوصيفگرها نيز به توصيفگرها ارجاع داده شده اند. ضمناً يادداشتهاى دامنه نيز فقط در اين نماد ظاهر شده است. نمايه سلسله مراتبى, مجموعه اصطلاحاتى است كه در ساختار رده اى, يك نظم سلسله مرتبه اى را تشكيل داده اند. در اين نمايه, اعم ترين اصطلاح, مدخل قرار گرفته و به ترتيب حروف الفبا آمده است. نمايه گردشى, در اين نمايه, كليه واژه هاى توصيفگر و غير توصيفگر, مدخل قرار داده شده است و شماره هر اصطلاح مقابل آن آمده و غير توصيفگرها به شماره توصيفگرهاى مربوط ارجاع داده شده است.
در زمينه ارزشيابى يك اصطلاح, پيش از ورود آن به اصطلاحنامه بايد تدابيرى اتخاذ شود. از جمله, تدوين كننده بايد روابط مابين اصطلاح جديد و ساير اصطلاحات وجود در سلسله مراتب مربوط را مورد بررسى قرار دهد. به عبارت ديگر, بايد قبل از پذيرفتن يك اصطلاح, مراجع ذيل را مورد بازبينى قرار داد: 1) لغتنامه ها و دايرةالمعارفهاى فنى استاندارد; 2) اصطلاحنامه هاى موجود; 3) طرحهاى رده بندى; 4) نمايه هاى نشريات و چكيده نامه ها; 5) راهنماهاى جارى و متون درسى; 6) متخصصان موضوعى بويژه آنان كه با نمايه سازى و دكومانتاسيون آشنايى دارند.(9)
بر اين اساس, تهيه كنندگان (اصطلاحنامه فرهنگى فارسى (اصفا)) حتى الامكان از منابع لازم (فارسى و انگليسى) موجود و نظرهاى متخصصان موضوعى استفاده كرده اند. از بيش از يكصد مأخذ فارسى اعم از متون درسى, فرهنگهاى لغت, دايرةالمعارفهاى موضوعى, فهرستگانها, نمايه نامه ها, سالنامه ها, نشريات ادوارى, سرعنوانهاى موضوعى و اصطلاحنامه هاى موجود بهره جسته اند. همچنين از معتبرترين منابع خارجى شامل (اصطلاحنامه يونسكو) (اصطلاحنامه توسعه فرهنگى) اثر ژان ويت, (رده بندى دهدهى ديويى), (فرهنگ آكسفورد) و (سرعنوانهاى موضوعى كتابخانه كنگره) كمال استفاده را برده اند. به عنوان نمونه در ساختار رده اى حوزه ارتباطات, شيوه كار و ترتيب ورود اصطلاحات, برگرفته از بخش ارتباطات (اصطلاحنامه يونسكو) اثر جين آچسن است. البته تغييراتى متناسب با متون و نوشتارهاى فارسى و نيازهاى مخاطبان اين رشته در ايران به عمل آمده است, مثل باز كردن مدخل حقوق ارتباطات به جاى قوانين و مقررات ارتباطى كه تحت آن, مسائل مربوط به حقوق مؤلفان و مصنفان آثار فكرى منعكس شده است.
همچنين رايزنى مؤثرى با متخصصان موضوعى در هفت حوزه تحت پوشش صورت گرفته است كه تغييرات ايجاد شده مطابق ذوق و سليقه و براساس مباحث مطرح شده در آن زمينه خاص, نتيجه اين رايزنى است.
اين اصطلاحنامه براساس نرم افزارهاى موجود قابليت روزآمد شدن را نيز دارد و در آينده با تكميل و افزودن ديگر مباحث فرهنگى مى تواند خلأ چنين ابزارهاى كنترل كتابشناختى را در ايران پر نمايد.
مآخذ
1. مصطفى ذاكرى, (گنج واژه). نامه فرهنگستان, ش4 (زمستان 1374), ص56.
2. داريوش آشورى, فرهنگ علوم انسانى: انگليسى ـ فارسى (تهران: نشر مركز, 1374), ص381.
3. مصطفى ذاكرى, ص62.
4. اتحاديه بين المللى مراكز مدارك (فيد); يونسكو, اصطلاحنامه علم اطلاع رسانى و دكومانتاسيون, ترجمه محمد حسين دانشى و عبدالحسين آذرنگ (تهران: مركز اسناد فرهنگى آسيا, 1357), ص1و2.
5. دومينيك سن ويل, راهنماى نمايه سازى مدارك و گسترش اصطلاحنامه توسعه فرهنگى در كشورهاى آسيا, ترجمه عبدالحسين آذرنگ (تهران: مركز اسناد فرهنگى آسيا, 1356), ص22.
6. رابرت فاگمن, تحليل موضوعى و نمايه سازى: مبانى نظرى و توصيه هاى عملى, ترجمه على مزينانى (تهران: كتابخانه ملى جمهورى اسلامى ايران, 1374), ص191.
7. درك آوستين, پيتر ديل, راهنماى تهيه و گسترش اصطلاحنامه يكزبانه, ترجمه عباس حرّى (تهران: مركز اسناد و مدارك علمى ايران, 1365), ص9.
8. يعقوب نژاد, (اصطلاحنامه علوم اسلامى تلاشى در جهت هماهنگى بازيابى اطلاعات), ارائه شده در چهارمين كنگره بين المللى كتابداران و اطلاع رسانان مسلمان, كامليس4 (تهران, 29ـ31 خرداد 1374).
9. درك آوستين, پيشين, ص80.
1. Peter Mark Roget.
2. Thesaurus of the English words and pharases.
3. Semantic Relations.
4. Classified Relations.
5. Hierarchical Relations.
6. در اين زمينه, ر.ك: فهرست مقالات جنگ تحميلى در مطبوعات جمهورى اسلامى ايران, 5ج; دوره اول: فهرست مقالات انقلاب اسلامى در مطبوعات ايران, دوره دوم: فهرست مقالات در مطبوعات انقلاب اسلامى ايران, دوره پنجم: فهرست مقالات فارسى در مطبوعات جمهورى اسلامى ايران, و از دوره دهم فهرست مقالات فرهنگى در مطبوعات ايران منتشر شده است.
|
|