مقدمه

اصطلاحنامه برابر نهادهء فارسی واژهء انگلیسی تزاروس‏2است که ریشه‏ در زبان لاتینی باستان دارد و به معنای گنجینه،ذخیره و مجموعه‏ به کار می‏رود،ریشهء اصلی این واژه از اصطلاح یونانی تزاروس گرفته‏ شده است و در زبان فارسی به اشکال مختلف دیگری همچون‏ گنجواره،واژگان نامه،واژه نامه،و تزاروس نیز به کار رفته است.از این‏رو اصطلاحنامه با واژه‏نامه،لغت نامه،سرعنوان موضوعی و مقوله‏های‏ مشابه دیگر تفاوت آشکاری دارد.اگرچه همگی در یک حوزهء معرفتی‏ قرار دارند و به علم اصطلاح‏شناسی نیز مرتبط می‏شوند.

طی دهه‏های اخیر در حوزه‏های مختلف علوم،اصطلاحنامه‏های‏ بسیاری تدوین شده و در زبان فارسی نیز از 1350 به بعد در زمینهء اصول اصطلاحنامه‏نگاری و تألیف آن آثار مختلفی منتشر شده است. نگارش اصطلاحنامه در حوزهء علوم و معارف اسلامی از پژوهش‏های‏ ضروری و مهمی است که حوزهء علمیه قم از دیرباز به آن توجه کرده و برخی از مؤسسات علمی دینی گام‏های لرزانی در آن مسیر پیموده‏اند. ولی گسترش علوم اسلامی و آرای مختلف و فراوانی منابع،لزوم یک‏ پروژهء ملی را طلب می‏نمود تا با یاری متخصصان و اندیشمندان حوزه‏ و دانشگاه،این مهم طراحی و تدوین شود.

مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی‏3وابسته به دفتر تبلیغات‏ اسلامی حوزهء علمیهء قم،در این مسیر اولین گام را برداشت و پژوهش‏ و تدوین این پروژهء بزرگ را پذیرفت.این مرکز اولین اثر را در 1376 با عنوان اصطلاحنامه فلسفهء اسلامی و پس از فاصلهء اندکی‏ اصطلاحنامهء علوم قرآنی را متنشر کرد(یونسکو،1377،ص ده).پس‏ از آن و تا 1385 اصطلاحنامه‏های اصول فقه،منطق و کلام اسلامی‏ از سوی این مرکز منتشر شده و اصطلاحنامه‏های اخلاق اسلامی و علوم حدیث در حال نشر و اصطلاحنامهء فقه در مرحلهء آماده‏سازی‏ برای انتشار است.

آنچه در این نوشته بررسی می‏شود،اصطلاحنامهء معارف قرآن‏ است که یکی از محصولات مرکز فرهنگ و معارف قرآن به شمار می‏آید.

ساختار اصطلاحنامهء معارف قرآن

کتاب با یک مقدمهء 17 صفحه‏ای و در سه بخش الفبایی،نظام یافته‏ و ترسیمی تنظیم شده است.در مقدمه مباحثی از قبیل ضرورت تدوین‏ اصطلاحنامه،پوشش موضوعی،کاربرد آن و برخی از نکات جزئی‏ برای دستیابی به محتوای کتاب گوشزد شده است،مانند مواردی‏ که به صورت مصداقی برای رابطه و وابسته بیان شده است.اما دربارهء ریزه‏کاری‏های تدوین اثر و تصویب و ردّ برخی از اصطلاحات و نکات‏ اصلی دربارهء ارتباطات منطقی اصطلاحات بحثی نشده است و از این‏رو خواننده باید با استقرای سیرهء عملی نویسندگان به برخی از اصول مد نظر در تدوین آن برسد.

بخش اول

این بخش به نمایه الفبایی اصطلاحات اختصاص دارد.در این بخش‏ اصطلاحات براساس ترتیب الفبایی ردیف شده و در زیر بخش هر اصطلاح مرجّح،اصطلاحات مترادف،اعم و اخص و وابسته به تناسب‏ و در صورت وجود آورده شده است.

بخش دوم

این بخش نمایه دیگری از همان اصطلاحات پذیرفته شدهء قبلی با عنوان نمایش نظام یافته است.در این بخش چهار ردهء اصلی درنظر گرفته شده و اساس ساختار نظام یافتهء معارف قرآن بر آن استوار یافته است که عبارت‏اند از:جهان‏بینی،شریعت،شناخت‏شناسی و قرآن‏شناسی‏4.

هریک از رده‏های یاد شده به ترتیب الفبایی ردیف شده‏اند و در زیر هر رده،اصطلاحات مربوط نیز با نظم الفبایی آمده‏اند.در این بخش ردیف‏بندی اصطلاحات براساس رده‏هاست،نه براساس اصطلاحات.از این‏رو همهء اطلاعات معارف قرآن در این بخش در یک سیاههء الفبایی دیده نمی‏شوند.در این بخش اصطلاحات مرجّح با روابط هم‏ارز و وابستگی با علائم اختصاری نمایان شده و اصطلاحات‏ اعم و اخص با تورفتگی و بدون نماد اختصاری نمایش داده شده‏اند.

بخش سوم

این بخش به نمایش ترسیمی اصطلاحات اختصاص دارد و از جهاتی‏ شبیه بخش دوم است.با این تفاوت که فقط اصطلاحات اعم و اخص‏ به شکل دو بعدی(حاکم و تابع)به صورت پلکانی،رابطهء معنایی‏ اصطلاحات با نقطه چین ترسیم شده است.

امتیازات و نقاط برجستهء اصطلاحنامهء معارف قرآن

1.اولین اصطلاحنامهء معارف قرآنی در حوزهء فرهنگ دینی‏ است؛

2.رابطهء معنایی اصطلاحات مطرح در معارف قرآنی،اعم از مترادف،اعم و اخص و وابسته،را نشان می‏دهد؛

3.مفاهیم معارف قرآنی را که در قالب اصطلاحات نهفته است، به ذهن خوانندگان منتقل می‏کند؛

4-در تدوین دائرة المعارف‏های قرآنی و گزینش مدخل‏های‏ مناسب و فراگیر،کارساز است؛

5.مدرسان معارف قرآنی،نویسندگان مقالات و کتاب‏های مرتبط با این حوزه را یاری رسانه و در پژوهش‏های گستردهء قرآنی و تدوین‏ پایان نامه‏ها سودمند است؛

6.برای نمایه‏سازی معارف قرآنی ابزاری مؤثر و کارآمدی‏ است.

کاستی‏های اصطلاحنامهء معارف قرآن‏ الف)منابع و مآخذ

در تدوین این اصطلاحنامه از 118 کتاب استفاده شده است که بعد از بررسی و تأمّل در آن،موارد زیر به نظر رسید.

1.با توجه به گستردگی مباحث قرآنی و فراوانی اصطلاحات آن، نه تنها ذکر منابع وسیع ضروری است،که باید براساس یک تقسیم‏ منطقی و درجه‏بندی منابع،بسامد بهره‏برداری از آنها در اصطلاحنامه‏ مشخص می‏شد.شاید بتوان ادعا کرد که مآخذ انتخاب شده محدود بوده و بر رده‏های چهارگانهء معارف قرآن که تدوین این اصطلاحنامه‏ بر آن اساس است و نیز دیگر مفاهیم عمدهء معارف قرآنی سرشکن‏ نشده است.از تفاسیر کامل قرآن فقط به 24 عنوان برمی‏خوریم‏ که البته عمدتا از متقدمین‏اند و به‏طور کلی حدود نیمی از مجموع‏ منابع و مآخذ تألیف دانشمندان متقدم است و بخش قابل توجهی‏ (حدود 53 عنوان)از متأخران و معاصران است.آثاری مانند المنجد فی اللغه تألیف لویس معلوف،در مآخذ ذکر شده است که به عنوان‏ منبع معارف واژگان قرآنی بایسته نیست.همچنین فرهنگ واژه‏های‏ انقلاب اسلامی،اثر جلال الدین فارسی و حقوق خانواده که نمی‏توانند به عنوان مآخذ اصطلاحنامهء معارف قرآنی مورد استفاده قرار گیرند.

پر واضح است که برای مقایسهء اصطلاحات تخصصی حوزهء

در تدوین اصطلاحنامه‏ها، معمولا علاوه بر فرهنگنامه‏ها و دایرة المعارف‏ها،از کتاب‏شناسی‏ها، نمایه‏ها و همچنین اصطلاحنامه‏های‏ مرتبط استفاده می‏شود

معرفتی گسترده‏ای مانند قرآن کریم در گذشته و حال،توجه به آثار متقن پیشینیان،متأخران و معاصران،برای دستیابی به سیر تحول‏ و تطور اصطلاحات،در صورت وجود آنها،و اطمینان از درستی و قاعده‏مند بودن اصطلاحات بکار گرفته شده امری ضروری است و برای مرکز فرهنگ و معارف قرآن که از بزرگ‏ترین مراکز قرآنی‏ به شمار می‏آید،این امکان وجود داشته است که آثار و منابع بیشتری‏ را به عنوان مأخذ اصطلاحنامه به کار گیرد و کتابنامه‏ای غنی و قوی در پایان اصطلاحنامهء معارف قرآن،که به عنوان یکی از منابع مرجع مورد استفادهء محققان خواهد بود،ارائه کند.

2.در تدوین اصطلاحنامه‏ها،معمولا علاوه بر فرهنگنامه‏ها و دایرهء المعارف‏ها،از کتاب‏شناسی‏ها،نمایه‏ها و همچنین‏ اصطلاحنامه‏های مرتبط استفاده می‏شود.اما در این اصطلاحنامه از کتاب‏شناسی‏های قرآنی،نمایه‏ها و اصطلاحنامه‏های متنوع که در حوزهء علوم انسانی و سلامی نوشته شده مانند اصطلاحنامهء اصفا، اصطلاحنامهء علوم قرآنی،اصطلاحنامهء اصول فقه و نظایر آن نامی‏ به میان نیامده است.

3.با توجه به اینکه قرار است اصطلاحات معیار در این‏ اصطلاحنامه شناسایی و روابط معنایی آنها به درستی توصیف شود، باید از تلاش‏های مراکز پژوهشی و مؤسسات و نیز منابع و مواد اطلاعات در دست آنها و دیدگاه‏ها و نظرات کارشناسی استفاده می‏شد که هیچ اشاره‏ای به این مهم نشده است.

ب)حذف اصطلاحات و مفاهیم قرآنی

در یک بررسی کوتاه و مقایسهء اصطلاحات با یکدیگر و روابط آنها، و با نگاه به چند منبع قرآنی درمی‏یابیم که اصطلاحات قابل توجه و مهمی،از جمله اصطلاحات متداول و مرجح و اصطلاحات غیر مرجح، شناسایی نشده و همچنین از کلیدواژه‏هایی که به سبک و سیاق آن‏ اصطلاحنامه-چنانکه در مقدمه آمده است-سازگاری دارد و باید آورده می‏شد،غفلت شده است.

برخی از اصطلاحات مشهورند و نیامدن آنها در نظام اصطلاحات‏ سبب می‏شود که اصطلاحات معادل و مترادف نیز از قلم بیفتد، اصطلاحاتی که علاوه بر شهرت در قرآن آمده‏اند و در مآخذ فراوانی‏ دربارهء آنها بحث‏های مستوفایی شده است که به تعدادی از آنها فهرست‏وار اشاره می‏شود:

-معلومات‏5/-معلوم/کتاب معلوم،رزق معلوم،یوم‏ معلوم،مقام معلوم،وقت معلوم،حق معلوم‏6/-معصرات(نبأ:14)/- اعراض/عرضه،عرض‏7/-ابّ--/کور مادرزاد8/بج:اکمه/آیهء نفر،آیهء جهاد،آیهء تیمم،آیهء حجاب،آیهء خمس،آیهء قبله و نظایر آن

یکی از کارهای بسیار مشکل و در عین حال مهم برای تدوین‏کنندگان‏ اصطلاحنامه‏ها،جست‏وجو و استنباط روابط ساختاری‏ اصطلاحات است

حدود 70 نام.

ا.ع:آیات‏9/کندزبان،غیر عرب-عجم

عجل گوساله‏10احتیاج فقر،نیاز حجره،اتاق،چاردیواری‏11/علوم‏ قرآنی‏12احادیث تفسیری،اخبار تفسیری،روایات تفسیری‏13/تفاسیر قرآنی‏14

تدوین قرآن،تألیف قرآن،گردآوری قرآن-جمع‏آوری‏15/آیات‏ مکی،آیات مدنی،آیات معاد،آیات قیامت،آیات مطلق،آیات مقید و موارد زیادی ذیل«آیات»نیامده است.

ج)ناهماهنگی در نظام ارجاعات

ارجاع دقیق و کامل در دایرة المعارف‏ها،اصطلاحنامه‏ها و سرعنوان‏ها فواید فراوانی دارد.قاعدتا باید در مقدمه از اصطلاحات و از جمله‏ اصطلاحات مترادف آماری ارائه می‏شد تا به صورت میانگین حدّ ارجاعات گمانه‏زنی می‏شد که این کار نشده است.ولی با جست‏وجو در کتاب و بررسی سیرهء عملی آن مشاهده می‏شود که اصطلاحات‏ غیر مرجّح براساس یک تصمیم قبلی و سیاستگذاری منطقی و بر اساس نوع کاربرد اصطلاحات صورت نگرفته است.برای مثال در مقدمه«اثم»و«ذنب»به«گناه»ارجاع شده است،ولی در متن به‏ «گناهان»ارجاع داده‏اند(ص 41،217،351).

-برای«حاکم سیاسی»فقط سه مترادف حکام،سلطان،والی‏ انتخاب شده،درحالی‏که مترادف‏های دیگری مانند شاه،پادشاه و ملک‏ قابل ارجاع است.16پادشاه به عنوان اصطلاح مستقل آمده است.

-معتکف می‏تواند به اعتکاف وابسته شود و اصلا نیامده‏ است.17

-«مبطلات اعتکاف»زیرمجموعهء«احکام اعتکاف»آمده، درحالی‏که تنها زیرمجموعهء«مبطلات اعتکاف»«آمیزش»ثبت‏ شده است و از مباشرت با زنان،مجادله و...که در کتب تفسیری‏ از آن سخن به میان آمده،خبری نیست.همین اتفاق را در«شرایط اعتکاف»نیز مشاهده می‏کنیم(ص 32،83،364).

-آل رسول(ص)به آل محمد(ص)ارجاع شده و از سوی دیگر اهل بیت زیرمجموعهء(اخص)آل محمد واقع شده است.ولی وجه‏ تفکیک این مفاهیم روشن نشده است.آیا آل محمد غیر از اهل بیت‏ است.اگر چنین باشد چگونه بر آنها صلوات واجب شده است-اللهم‏ صل علی محمد و آل محمد(یعنی پیامبر و اهل بیت)-آل محمد همان آل رسول و همان اهل بیت است که دارای حکم مشخص و افراد تعیین‏شده‏ای هستند(بنگرید به:ص 31 و 105)18.

-مسافرت شبانه توضیح لغوی اسراء است و اصطلاح متداول‏ نیست و ارجاع اسراء به آن خیلی دقیق نیست و چون پیامبر(ص) در شب به معراج رفت،اصطلاح«اسراء»بر آن اطلاق می‏شود (ص 31،105)و به همین دلیل سورهء هفدهم قرآن نیز اسراء نامگذاری‏ شده است.

-وثن‏19(ص 432)به بت‏ها ارجاع شده و اوثان(ص 102)نیز انتخاب شده و به بت‏ها ارجاع شده است‏20.

-ذیل واژهء«آیات»مصادیق زیادی حذف شده است مانند:آیات‏ تحدّی،آیات عفو،آیات قصص،آیات لیلی،آیات مدنی،آیات مکی.

-«اعیاد»زیر بخش«اوقات مقدس»قرار گرفته است و مصادیق‏ فراوانی هم دارد(ص 103،85،299)ولی در نهایت در نظام درختی‏ جایی ندارد.

در بخش ترسیمی اصطلاحات با تنظیم معنایی در زیر بخش‏ توصیفگرهای تکرار شده است،مانند:زیرمجموعه‏های حیوانات اهلی، چهارپایان،حیوانات بارکش،حیوانات خشکی عموما با مختصری‏ جابه‏جایی تکرار شده‏اند.قاعدتا باید در اولین مرتبه کاملا ذکر می‏شد جابه‏جایی تکرار شده‏اند.قاعدتا باید در اولین مرتبه کاملا ذکر می‏شد و در بخش‏های بعد به آن ارجاع می‏گشت.از سویی اصطلاحات‏ مهمی در معارف قرآن کاربرد دارد و در این حوزهء معرفتی دارای‏ اهمیت خاصی است ولی در نظام درختی دیده نمی‏شود،مانند تشریع، تبلیغ،تجسم عمل،تبذیر،اسراف،مطهرات و موارد فراوان دیگر که‏ فقط وابسته منظور شده یا اعمی برای آنها مشخص نشده است و علت‏ اصلی آن است که از ابتدا رده‏های اصلی متناسب با پهنهء واقعی معارف‏ قرآن انتخاب نشده و انحصار رده‏های معارف قرآن در چهار رده اصلی‏ سبب شده است که بسیاری از اصطلاحات مهم و کلیدی که قطعا در نظام درختی معارف قرآن می‏توانند قرار گیرند(اسراء:1)،خارج‏ شوند مانند:نام‏های قیامت،که حدود چهل نام قرآنی برای آن در بخش الفبایی ردیف شده است،نام‏های بهشت،نام‏های محمد(ص)، مطهرات،نجاسات‏21که هرکدام زیربخش‏هایی دارند.لذا بهتر بود برای جای‏دهی اصطلاحات فراوان معارف قرآنی که در نظام درختی‏ در بخش الفبایی هستند،از قاعدهء مقوله‏سازی برای رده‏های اصلی‏ استفاده می‏شد.

د)وابستگی فراوان

یکی از کارهای بسیار مشکل و در عین حال مهم برای تدوین‏کنندگان‏ اصطلاحنامه‏ها،جست‏وجو و استنباط روابط ساختاری اصطلاحات‏ است،روش کار این‏چنین است که ابتدا اصطلاح از منابع استخراج‏ شود و روابط پیشنهادی به گروه علمی برای بررسی و تصویب ارسال‏ گردد.حد اقل روابطی که باید به دقّت بررسی شود،عبارت است از رابطهء ترادف(هم‏ارز)،رابطهء سلسله مراتبی(اعم و اخص)و رابطهء وابستگی.رابطهء وابستگی کم‏ترین اهمیت را در این مرحله از بررسی‏ دارد،اگرچه اصل وابستگی در اصطلاحات کم‏اهمیت نیست.یعنی‏ وقتی گروه علمی نتواند در سلسله مراتب جایی را برای اصطلاح‏ پذیرفته شده پیدا کند،ولی یک نوع ارتباطی را تشخیص دهد،این‏ ارتباط می‏تواند وابسته تلقی شود و برای اینکه اصطلاحات وابسته‏ بیش از حد گسترش پیدا نکند،به سیاستگذاری نیاز دارد.

مثلا ممکن بود که«نام‏های قرآنی»به عنوان یک مقولهء ساختگی پذیرفته شود و بخش قابل ملاحظه‏ای از معارف قرآنی‏ که با عناوین نام‏های بهشت،نام‏های جهنم،نام‏های سور قرآن، نام پیامبران،نام‏های قیامت،نام‏های اماکن مقدس،مانند نام‏های‏ کعبه،مکه و نظایر آن ذیل آن با یک نظم دلپذیر و قابل استفاده‏ برای محققان ردیف می‏شد و بدین‏ترتیب اصطلاحات فراوانی در سازمان درختواره‏ای اصطلاحنامه جا پیدا می‏کرد(ص 34)22و فقط اصطلاحاتی وابسته فرض نمی‏شد.

هـ)ناهماهنگی در روابط معنایی‏ 1.اصطلاحات تک اخصی

فراوان دیده می‏شود مواردی که فقط یک اخص برای اصطلاح‏ ردیف شده است،مانند:همسر آدم.ا.خ:حوا/همسر ابولهب.ا.خ: جمیله بنت حرب/همنشینی،ا.خ:همنشینی حرام(ص 411،412).

این نوع اقدام دو وجه دارد:وجه اول این است که گاهی بررسی‏ کامل صورت نگرفته و تمام اصطلاحات اخص شناسایی نشده است، مانند:آیات الاحکام(ص 444،445)/ا.خ:آیات سجده.بدیهی است که‏ آیات الاحکام فقط آیات سجده نیستند،و آیات مربوط به وضو،نماز و نظایر آن را که در کتب خاص آیات الاحکام از آنها به تفصیل سخن‏ گفته‏اند،شامل می‏شود23(ص 34).وجه دوم آن است که بررسی کامل‏ شده است و فقط یک مورد برای اصطلاح یافت شده است.در این‏ صورت قاعده این است که این مورد مترادف تلقی شود.مثلا همسر ابو لهب که در قرآن از او بحث شده،همان جمیله بنت حرب است. این همان است،پس مترادف است نه اخص و همچنین موارد زیادی‏ که به وضوح نشان می‏دهد که اصطلاح یک فرد(مورد-مصداق)دارد. همهء اینها باید مترادف به شمار می‏آمد.24

2.روابط سلسله مراتبی(اعم و اخص).

یکی از اصولی‏ترین فرآیندها در تدوین اصطلاحنامه چینش منظم‏ اصطلاحات با رعایت سلسله مراتب مفاهیم آنهاست.به شکلی که‏ اصطلاحات از جزئی‏ترین واژهء خاص(اخص)تا بالاترین رده در یک نظم پلکانی و منطقی چیده شوند.ردیف شدن زیرمجموعه‏ها در صورتی که با اعم و اعم اعم تا ردهء اصلی کشانده شود،بسیار مفید خواهد بود و از سودمندترین موارد برای پژوهشگران به شمار می‏آید. زیرا جایگاه اصلی هر اصطلاح و ارتباط معنایی و منطقی آن را با مجموعهء اصطلاحات پیرامون درمی‏یابد مانند:

معارف قرآن

احکام

محرمات

گناهان

گناهان کبیره

بیش از 40 اصطلاح

با یک بررسی اجمالی دیده می‏شود که اصطلاحات قابل توجهی‏ در بین رها شده‏اند و به سلسله مراتب اتصال ندارند.زیربخش اماکن‏ تاریخی و اماکن مقدس،اصطلاحات معروف و مهمی ردیف شده‏ است،ولی چون اخص اماکن فرض شده‏اند و اماکن هم اعمی ندارد، بلاتکلیف رها مانده‏اند و عجیب آنکه اماکن تاریخی از قبیل غار حرا، غار اصحاب کهف،غدیر خم،عرفات و...در ردهء تاریخ هم جایی‏ نیافته‏اند و ظاهرا به این جنبهء اساسی توجهی نشده و اگر هم سیاستی‏ مدنظر بوده،نیامده است.

3.اصطلاحات چند اعمی

یکی از ویژگی‏های این اصطلاحنامه،استفاده از نظام چند اعمی‏ است که اگر به درستی انجام شود و ساختار معنایی از ابتدا تا انتهای‏ اصطلاحات ردیف شود،قطعا قابل استفاده برای پژوهشگران قرآنی‏ خواهد بود و دامنهء بررسی و تحقیق آنها را گسترش خواهد داد.

امام علی(ع)در زیرمجموعهء«ائمه(ع)»و«اصحاب کسا»قرار گرفته است و در این حد ارزشمند است.ولی در پی‏گیری اصطلاحات‏ حاکم مشاهده می‏شود که اصحاب کسا به جایی در نظام سلسله مراتبی‏ وصل نشده است(اعم ندارد)و همچنین ائمه زیربخش اهل بیت(ع) و آن هم زیربخش آل محمد(ص)قرار گرفته و آل محمد و نظام سلسله مراتبی قرار نمی‏گیرد.قرآن زیربخش کتب آسمانی و زیر بخش کتب آمده،درحالی‏که کتب به جایی وصل نیست(ص 692)، به این شکل تلاش تدوین‏کنندگان به اتمام نرسیده است و باید برای‏ آن چاره‏جویی می‏کردند.

-دربارهء اصطلاحات چند اعمی ظاهرا سیاست بر این بوده است‏ که تا حد امکان اعم‏های متصور را بیاورند،در عین حال مواردی دیده‏ می‏شود که این اتفاق نیفتاده است،مانند سلیمان که زیربخش انبیای‏ بنی اسرائیل آمده است درحالی‏که در بعضی از کتب تفسیری،او را پادشاه و حتی از بزرگ‏ترین دانشمند عصر می‏دانند،و براساس سبک‏ و سیاق تدوین‏کنندگان بهتر بود که چند اعم برای سلیمان منظور می‏کردند و بدین‏ترتیب از قضاوت که دون وظیفهء اصطلاحنامه‏نویسان‏ است،پرهیز می‏شد.

و)عدم تتبع کافی در استخراج اصطلاحات اخص

یکی از توقعات طبیعی کاربران اصطلاحنامه‏ها این است که در روابط اعم و اخص،تمام اصطلاحات اخص-قسیم‏ها-را مشاهده کنند. موارد زیادی وجود دارد که این بررسی تکمیل یا ارائه نشده است، مانند:

مبطلات روزه

بج:مفطرات

ا.ع:احکام روزه

ا.خ:آشامیدن،آمیزش،خوردن

بدیهی است که مبطلات روزه بیش از سه مورد است.

در صورتی که در موارد دیگری به تفصیل هم وارد شده‏اند،مانند «مهاجران به مدینه»که 27 زیربخش برای آن ذکر شده است و اغلب آنها برگرفته از کتب تفسیری است،نه از خود قرآن.

ز)ارجاعات غیر دقیق

-تفسیر وابسته به علم تفسیر شده است و هیچ رابطه‏ای با تفسیر قرآن پیدا نکرده است(ص 148).25

-ذیل عنوان ائمه(ع)فقط پنج نام از ائمه آمده است و باقی‏ حذف شده است.

-در صفحهء 179 حق به حقوق ارجاع شده است،با این حال‏ ذیل حق حدود 10 وابسته ردیف شده است و از این وابسته‏ها در ذیل‏ حقوق خبری نیست(ص 249).

-سلطان

بک:پادشاه

حاکم(سیاسی)

این ارجاع در اصطلاحنامه صحیح نیست.زیرا یک اصطلاح‏ نمی‏تواند دو مرجح داشته باشد.اگر سلطان مشترک بوده است باید با توضیحگر تفکیک می‏شد و یک بار به پادشاه و بار دیگر به حاکم‏ سیاسی ارجاع می‏شد.

سیاستگذاری‏ها 1.واژگان دخیل در معارف قرآن

برای عناوین دخیل و غریبه باید نام اصلی به صورت ارجاعی ذکر شود،مانند(بعبری شلومه Shlomo که نام اصلی(عبری)سلیمان‏ (ص 249)است.این کار عموما دربارهء اسامی دخیل در قرآن انجام‏ نشده است،از قبیل موسی(موسی،موشی)،طالوت(شاول،نخستین‏ پادشاه یهود)،جالوت(جلیات)،ذو الکفل(ذا الکلف،حزقیل)26،یونس‏ (یونه)،فرعون(رامسس دوم)،هامان(هومان)،هود(عبیر،عابر).در مورد«ادریس»(ص 58)ارجاع«اخنوع»تهیه شده است و در بعضی‏ از منابع«ایناخ»نیز آورده‏اند.

2.مفرد و جمع

-«اوثان»(ص 102)،«وثن»(ص 432)هر دو پذیرفته شده‏ و به«بت‏ها»ارجاع داده شده است:

اقوام اوزان القاب افلاک آیات اثم‏ بک:قوم بک،وزن بک:لقب بج:فلک بج:آیه بک:گناهان‏ عبادت معاملات حکام سلطان پادشاه والی ائمه اماکن رنگ‏ها عقود بج:عقد

-در یک بررسی اجمالی نمونه‏های زیادی دیده می‏شود که‏ نشان می‏دهد در گزینش جمع و مفرد سیاست دقیقی رعایت نشده‏ است(ص 41،90،102،127،171،432).در مقدمه نیز قاعده‏ای‏ ارائه شده که در متن به آن عمل نشده است.این عمل علاوه بر ناهماهنگی،در مواردی سبب گسترش اصطلاحات شده است و در بسیاری موارد از شکل دیگر اصطلاح(مفرد یا جمع)غفلت شده است. تکلیف اصطلاحاتی مانند:مکان،ایام،معامله،سلاطین و نظایر آن‏ معلوم نشده است و کاربر هم نمی‏داند که باید کدام شکل از مفرد یا جمع را پی‏گیری کند و سبک روشنی هم از متن اصطلاحنامه به‏ دست او نمی‏آید.

-خرید و فروش به بیع ارجاع شده است(ص 124)و معاملات‏ به صورت جمع آمده و زیربخش شریعت قرار داده شده است.طفل و اطفال به کودک ارجاع شده است(ص 345).

-«القاب»به«لقب»ارجاع شده است(ص 90)و القاب ابراهیم، القاب امام مهدی،القاب پسندیده،القاب جبرئیل،القاب محمد،القاب‏ موسی،القاب ناپسند(10 مورد)به صورت جمع انتخاب شده است و زیربخش آنها عمدتا یک لقب ثبت شده است،مانند:القاب ابراهیم که‏ اصطلاح زیرمجموعه(اخص)آنها«خلیل اللّه»است(ص 90).

-تمام اعضای بدن را به صورت مفرد انتخاب کرده‏اند.جرم به‏ گناهان ارجاع شده است و جرائم که جمع آن می‏باشد،مستقل آمده و بیش از ده زیر بخش برای آن ردیف شده است(ص 161).

-اقوام به قوم ارجاع شده است.درحالی‏که مصادیق فراوانی مانند اقوام پیشین،قوم ابراهیم،موسی،عیسی،عاد،لوط و نظایر آن دارد. همچنین دین(ص 59 مفرد)نیز این شرایط را دارد.با اینکه مصادیق‏ فراوانی مانند ادیان ابراهیمی،ادیان آسمانی،ادیان غیر آسمانی و نظایر آن دارد و طبق آنچه در مقدمه(ص 11)آمده است،باید جمع می‏آمد نه مفرد.

3.فارسی و عربی

یکی از برنامه‏ریزی‏های ضروری در تدوین اصطلاحنامه‏ها انتخاب زبان و نحوهء پرداختن به لغات دخیل و غریبه است.اهمیت‏ این امر در علوم اسلامی فوق العاده است.زیرا منابع اسلامی هرچند فارسی باشد،توام با عربی است و تدوین‏کنندگان باید ضمن رعایت‏ زبان تخصصی حوزهء مربوط،به اصول زبان‏شناسی(تعریف شده‏ای) پایبند باشند و از سوی دیگر نیاز کاربران را نیز در نظر بگیرند.آنچه در این اصطلاحنامه دیده می‏شود،نشان‏دهندهء این است که درباره عربی‏ و فارسی روال مدّونی رعایت نشده است.خ‏ در صفحهء 207«بحر»به دریاها و در صفحهء 393،مقطوع النسل‏ بجای ابتر،عقیم و قطع نسل ارجاع شده است«دادوستد»و«خرید و فروش»به«بیع»(ص 124)شغل به مشاغل،«صوم»به«روزه» مفطرات به مبطلات،مجنون بجای مفتون،دیوانگی به«جنون» ظالمان بجای ستمگران ارجاع شده است.

4.توضیحگرها

همان‏طور که در مقدمه آمده است،توضیحگر معمولا برای‏ جداسازی اصطلاحات مشابه استفاده می‏شود.ولی مواردی طبق وعده‏ عمل نشده است.مثلا حکم(ص 183)پنج مورد گزینش شده،ولی‏ یکی از آنها بدون توضیحگر است.همچنین در«شاهد»،«شهید»، «آخر»،«اعلم»،«اعلی»،«باطن»،«بصیر»و«تواب»که فقط یک‏ موردند،ولی توضیحگر گرفته‏اند.از این قبیل فراوان وجود دارد.

5.اعراب‏گذاری در برخی از اصطلاحات

باتوجه به تعابیر متنوع در حوزهء معارف اسلامی و تأثیر اعراب‏ و علائم در معنا به نظر می‏رسد که یکی از موارد مهم و لازم در اصطلاحنامه،گذاشتن اعراب در بعضی از اصطلاحات است مانند:

-محرم(ص 371)هم وابسته به احرام شده است و هم یکی از اسمای حسنی می‏باشد.ولی ممکن است محرم نیز خوانده شود که در مباحث ارث و نگاه،به محارم جمع بسته می‏شود.

-اعدام-اعدام:اعدام یکی از حدود است.ولی اعدام در معارف‏ فلسفی و کلامی مطرح می‏شود.

-همچنین کاره،ماد،الظل،مبدل،مبین،مثیب و بسیاری دیگر از اسامی حسنای الهی که قطعا اعراب و علائمی از قبیل تشدید در معنا اثر می‏گذارد و ظاهرا علائم حروف و کلمات و همچنین تشدید در این اصطلاحنامه وجود ندارد.

6.شکل اصطلاحات

ممکن است برخی از قرآن‏پژوهان باتوجه به تعریف خاصی‏ که از اصطلاح پذیرفته‏اند،مواردی از واژه‏های اصطلاحنامه را «اصطلاح»به حساب نیاورند،ولی باتوجه به اینکه در اصطلاحنامه‏ها یک تسوع معنایی در کاربرد اصطلاح می‏بینیم،از این‏رو شمارش‏ بسیاری از اصطلاحات از تعریف اصطلاح بیرون نیست،اگرچه موارد غیر استاندارد در این اصطلاحنامه کم هم نیست،از قبیل«

»(ص 282)،«قاعدهء مشروعیت عبادت کودک»27 (ص 283)،اسرای محمد(ص 72)وشرایط خطبهء نماز جمعه‏28(ص‏ 259)که بعضی از موارد یاد شده با اندکی تغییر شکل بهتری می‏یافتند، مانند مشروعیت عبادت کودک و نظایر آن.

اگرچه برخیز نیز لزومی ندارد که در ردیف اصطلاحات قرار گیرند،مانند شرایط استقرار مهر به،احکام افساد فی الارض،شرایط خطبهء نماز جمعه.

7.اشکال در ردیف الفبایی،تایپ و چاپ

-«افساد حج»بعد از«تاریخ قوم زکریا»(ص 138)تکرار شده‏ است.با اینکه در صفحهء 86 به همین شکل آمده است.

-اشراط الساعه(ص 78 و 417)و همچنین قیاس مستنبط العله‏ (ص 333)به هم چسبیده است.

-عبارت راهنما«قوم»در صفحهء 331 و طهارت در صفحهء 278 افتادگی دارد.

-علائم اختصاری بدون وجه تکرار شده است(ص 282 و 283) و در صفحات مختلفی این اشتباه رخ داده است.

-در بخش«روش استفاده از اصطلاحنامه»(ص 16)ابتدای‏ متن با انتهای متن هماهنگی ندارد.در ابتدا اصطلاحنامه به دو شکل‏ الفبایی و ترسیمی توصیف شده و در پایان،بخش سومی نیز اضافه‏ شده است.برخی از کتاب‏هایی که بخش شده است،بخش ترسیمی‏ را به همراه ندارد.

چند نکته

1.امید دارم در ویرایش دوم این اثر،تمام کاستی‏های آن‏ به گونه‏ای شایسته برطرف شود تا به عنوان نخستین کتاب دربارهء اصطلاحات معارف قرآنی مورد بهره‏برداری محققان و مؤسسات‏ قرانی قرار گرفته و ماندگار بماند.

2.پیشنهاد می‏شود که با استفاده از منابع وسیع عربی در حوزهء معارف قرآنی و نیز بهره‏برداری از این اصطلاحنامه و مستندات موجود در مرکز فرهنگ و معارف قرآن،اصطلاحنامه‏ای به زبان عربی تدوین‏ و نه ترجمه و تعریب شود.تا جای خالی این نوع اثر را در میان‏ عرب‏زبان‏ها پر کند.

3.با مؤسسات و سازمان‏هایی که دربارهء معارف مرتبط با قرآن‏ نقش دارند،هماهنگی کرده و ضمن ترغیب آنان به استفاده از این‏ استاندارد که با زحمات و هزینه‏های فراوانی مهیا شده است،شرایط تکمیل و ارتقای آن را فراهم کنند.

4.هرچه سریع‏تر مستندات و مآخذ و منابع آن را حتی الامکان در قالب نرم‏افزاری در اختیار پژوهشگران قرار دهند.

5.آنچه در این نوشته آمده است،از عظمت کار و تلاش بزرگ‏ تدوین‏کنندگان کم نمی‏کند،و امیدوارم از اجر معنوی از سوی صاحب‏ قرآن بهره‏مند شوند و با سعهء صدر کاستی‏های موجود را بررسی کنند و خود با نگاهی نقادانه اصل کتاب را بنگرند و بدین سبب،تکمیل و ارتقای این اثر ماندگار را بر عهده گیرند.

پی‏نوشت‏ها

1.مرکز فرهنگ و معارف قرآن یکی از مؤسسات وابسته به دفتر تبلیغات اسلامی حوزهء علمیه قم است.محققانی که در تدوین این‏ اصطلاحنامه نقش اصلی داشته‏اند عبارت‏اند از:سید حسن حیدری‏ موسوی،موسی رسایی،سید مصطفی حسینی،علیرضا ملا حسینی، طاهر لطفی،سید قوام الدین هاشمی،سید حسین طباطبایی فرد و محمد حسین هادی.

(2). Theseaurus

(3).مرکز یاد شده تغییر نام داده و با ارتقای کیفیت علمی از 1384 به عنوان پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی شناخته می‏شود.

(4).دربارهء پذیرش این چهار ردهء اصلی،به عنوان زیربخش‏های عمدهء معارف قرآن،جای بحث وجود دارد.ولی باید گفت که قرآن‏شناسی‏ اگر همان علوم قرآنی باشد،که از زیرمجموعه‏های ذکر شده برای‏ قرآن‏شناسی در کتاب این مترادف فهمیده می‏شود،بسیاری از مباحث‏ قرآن‏شناسی حذف شده است(بنگرید به:اصطلاحنامهء علوم قرآنی) و از سوی دیگر اصطلاحات فراوانی در ذیل رده‏های فوق قرار داده‏ شده است که خیلی خوشایند نیست.مثلا حیوانات با انواع و اقسامش‏ در ردهء هدایت‏شناسی قرار گرفته است و مجدد در رده جهان‏شناسی‏ آمده است و این همه به دلیل محدود شدن رده‏های اصلی بوده است. محدود کردن معارف قرآن در این چهار رده جای گفت‏وگوی بیشتری‏ دارد.

(5).این اصطلاح در آیات حج به‏کار رفته است:«

»(بقره:197)و به همین شکل دوبار در قرآن آمده است. ضمن آنکه«معلومات»می‏تواند جمع معلوم هم باشد و امروزه به جای‏ «اطلاعات»در عربی به کار می‏رود و ممکن است با سه توضیحگر در اصطلاحنامه ظاهر شود.

(6).در یازده آیه اصطلاحات یاد شده آمده است،حجر:4،21،38؛ شعرا:38،155؛و صافات:164،41 که عناوین یاد شده در آیات ممکن‏ است ارجاع به جزء اول شود که این اتفاق نیفتاده است.

(7).این اصطلاح و مشتقات آن حدود 100 بار در قرآن آمده و در مسئلهء سفر و اعراض از نعمت‏های الهی مطرح می‏شود و معانی‏ متعددی دارد که با شکل‏های مختلفی مصطلح است.

(8).

(نساء:49)همان‏طور که در اصطلاحنامه‏ ابرص به پیس ارجاع شده،باید اکمه نیز به کور مادرزاد ارجاع شود.

(9).آیات نامدار قرآن فراوان است و بیش از 70 نام قابل شمارش است‏ که در این اصطلاحنامه فقط به 9 مورد اشاره شده است.

(10).در قرآن دوبار آمده و مورد بحث فراوانی در تفاسیر قرار گرفته‏ است.فارسی آن(گوساله)انتخاب شده،ولی اصطلاح قرآنی نیامده‏ است و باید به فارسی ارجاع می‏شد.همانند عجم که فقط عربی آن‏ ذکر شده و از ارجاع فارسی آن غفلت شده است و مثل«پیران»که

بهتر بود عجوز به آن ارجاع شود و در قرآن چهار بار ذکر شده است.

(11).مانند آیهء 49 سوره حجرات.

(12).علوم قرآنی یکی از مباحث گسترده و مهم مرتبط با قرآن است‏ که منابع فراوانی به آن پرداخته‏اند و بسیاری از مفسران در ابتدای‏ تفاسیر قرآنی خود یا در خلال مطالب کتب تفسیری از این مبحث‏ سخن گفته‏اند.اصطلاح علوم قرآنی قطعا به معارف قرآن وابسته‏ است.عجیب این است که«قرآن‏شناسی»یکی از رده‏های اصلی‏ این اصطلاحنامه به شمار آمده است(ص 320)،ولی اصطلاح معروف‏ علوم قرآنی به آن ارجاع نشده است.

(13).اصطلاحات یاد شده در معارف قرآن فراوانی مطرح می‏شود،ولی‏ در اصطلاحنامه نیامده است.روایت آمده و حدیث به آن ارجاع شده‏ است.

(14).تفاسیر و کتب تفسیری قرآنی نیامده است.با اینکه انواع فراوانی‏ مانند تفاسیر اجتماعی،اخلاقی عرفانی،فلسفی،تربیتی،موضوعی‏ و...دارند و 43 نوع در اصطلاحنامهء علوم قرآنی(مرکز مطالعات و تحقیقات اسلامی،انتشارات دفتر تبلیغات،1376)آمده است.اگر این‏ نوع اصطلاحات از نظر نویسندگان،مربوط به علوم قرآنی بوده است، باید با یادداشت دامنه در جایی،از آن یاد می‏کردند.

(15).در این اصطلاحنامه«جمع قرآن»به عنوان اصطلاح معارف‏ قرآنی،پذیرفته شده و فقط وابستگی آن به قرآن مشخص شده است. درحالی‏که اصطلاحات مترادف و زیرمجموعهء(اخص‏ها و وابسته‏ها) فراوانی دارد،مانند جمع امام علی،جمع ابو بکر،جمع دورهء پیامبر، جمع عثمان،جمع حفطی،جمعی کتابئی و...و مانند تاریخ جمع قرآن، ترتیب قرآن و نظایر آن.به نظر می‏رسد که یکی از مشکلات اساسی‏ خلط موضوعی است که میان موضوع علوم قرآنی و معارف قرآن‏ به‏وجود آمده است.از این‏رو اصطلاحات قابل توجهی از علوم قرآنی‏ بدون بررسی روابط معنایی آنها ردیف شده و به محل وجود آنها(مانند اصطلاحنامهء علوم قرآنی)هم اشاره‏ای نشده است.

(16).(ص 171)

(17).معتکف یکی از واژه‏های مهم و قابل ارجاعی است که باید در این اصطلاحنامه قرار می‏گرفت و حد اقل به اعتکاف وابسته می‏شد. تدوین‏کنندگان این اصطلاح را نیاورده‏اند.درحالی‏که مواد دیگری را به اعتکاف مرتبط کرده‏اند که خیلی ضرورت ندارد.مثلا از سویی‏ «آمیزش در اعتکاف»را پذیرفته‏اند و از سویی دیگر«آمیزش»را زیرمجموعهء مبطلات اعتکاف آورده‏اند.درحالی‏که این دو واژه در باب‏ اعتکاف یک معنا دارد و تکثیر آن نازیباست.

(18).در صفحهء 104 آل را به اهل ارجاع داده است.پس آل محمد (ص)همان اهل بیت(ع)هستند و همین درست است.

(19).با اینکه در«وثن»مفرد و جمع هر دو پذیرفته شده،در همان‏ توصیفگر(بت‏ها)اصنام و انصاب به شکل جمع انتخاب شده است و از مفرد آن ارجاعی هم تهیه نشده است و این ناهماهنگی حکایت از عدم سیاستگذاری در گزینش جمع و مفرد دارد.

(20).کتاب را از این دید نگاه کنید که بسیاری از اصطلاحات اساسی‏ فقط رابطهء وابستگی دارد یا اصطلاحات اخص قابل توجهی ذیل آنها قرار گرفته(اصطلاحات تابع دارند)ولی اصطلاح اعم و بالا دستی‏ آن مشخص نشده است(اصطلاحات حاکم ندارند)مانند صفحات‏ 181،161،143،146،150،151،169،94،361،308،309،113،112، 134،139،140،142 و غیره.

(21).متاسفانه شیوه کار و نوع بررسی و تصویب در مقدمه نیامده‏ است،شاید تدوین‏کنندگان محترم روشی را داشته‏اند که به این نتیجه‏ ختم شده،ولی نانوشته مانده است.به‏هرحال رابطهء وابستگی یکی‏ از ارتباطات معنایی است که پذیرش آن سهل و ممتنع است.ضمن‏ آنکه نباید اصطلاحی بدون رابطهء معنایی در اصطلاحنامه رها شود، باید تدوین‏کنندگان تلاش کنند که تا حد امکان در بخش سیستمی‏ آن را جا دهند وگرنه ممکن است هر اصطلاحی به اصطلاحات دیگر وابستگی داشته باشد.

(23).کتاب‏های متعددی دربارهء آیات فقهی قرآن تدوین شده و عناوینی‏ مانند آیات احکام فقهی،فقه القرآن،احکام القرآن به آنها داده‏اند و تا 500 آیه از قرآن را به این منظور برشمرده و شرح کرده‏اند(زبدة البیان‏ فی براهین احکام القرآن،محقق اردبیلی،انتشارات امیر المومنین، 1378).

(24).مانند همسر فرعون،آسیه(ص 64)؛همسر عمران،حفصه بنت‏ فاخوذ؛بی‏همسران(ص 445)،بیوه(ص 126).انبیای انطاکیه زیر بخش انبیا قرار گرفته ولی تنها یک اخص دارد؛شمعون(ص 97) علمای بنی اسرائیل فقط یک اخص دارد.بعلم باعورا(ص 293). اصطلاحنامه را با این دید بنگرید که موارد خیلی زیاد است.

(25).هرچند مشخص نشده است که منظور از تفسیر چیست،آیا تفسیر قرآن است یا علم تفسیر.به‏هرحال با انتخاب تفسیر به رأی به عنوان‏ زیربخش تفسیر،موارد دیگری مانند تفسیر موضوعی،تفسیر آیه به‏ آیه،تفسیر قرآن با قرآن و غیره نیز وجود دارند.

(26).حزقیل در صفحهء 176 به قصه حزقیل وابسته شده است و دوباره ذو الکفل در صفحهء 218 به قصه ذو الکفل وابسته شده است. ظاهرا حزقیل نام ذو الکفل است(فرهنگ لغات قرآن،عباس‏ شوشتری،انتشارات گنجینه 1374،واژه ذا الکفل).

(27).در اینکه عنوان فوق با پیشوند قاعده متداول شده باشد تردید وجود دارد.

(28).شرایط خطبه نماز جمعه با اینکه جمع است،ولی یک اخص‏ برای آن ذکر شده است(ص 259)و از این قبیل زیاد وجود دارد مانند:شرایط عبادت،شرایط مقذوف،شرایط نبوت و نظایر آن(همان‏ صفحه).

منابع و ماخذ

1.حری،عباس(1381).دائرة المعارف کتابداری و اطلاع‏رسانی، کتابخانه ملی جمهوری اسلامی ایران.

2.یونسکو(1377).اصطلاحنامهء بین المللی توسعهء فرهنگی‏ یونسکو،ترجمهء عباس حرّی،دفتر پژوهش‏های فرهنگی.