درباره‏ اصطلاح ‏نامه علوم اسلامى‏ مقدمه: (اهميت سازماندهى علوم اسلامى)

همه دست اندركاران علوم و معارف اسلامى دريافته ‏اند كه آموزش و پژوهش و تأليف و تبليغ علوم اسلامى نياز جدى به باز بينى راه كارهاى موجود و انتخاب راه نوينى براى هم گام شدن با دانش روز دارد.

پژوهش‏گران، استادان، دلسوزان و فرهيختگان، از به هم ريختگى و نابه سامانى در امر چينش اطلاعات و رشد نايافتگى اين حوزه سخت رنج مى‏كشند. اين كه استادى در دانش‏گاه يا حوزه و يا دانش‏جويى و طلبه‏اى براى دست يافتن به اطلاعات مورد نياز خويش ناچار است ساعت‏ها و گاه روزها وقت صرف نمايد و گاهى هم از رسيدن به مطلوب ناكام مى‏ماند، حاكى از اين است كه بخش درخور توجهى از عمر گران بهاى اين عزيزان به هدر مى‏رود تا ابتدايى‏ترين ابزار كار خود را به دست آورند.
در حقيقت مى‏توان گفت يك حالت گيجى در سر راه هر پژوهش‏گرى وجود دارد كه رقم قابل توجهى از زحمت‏هاى وى را به صورتى ناپيدا در خود هضم مى‏كند.

وقتى كه يك محقق مى‏داند اطلاعات مورد نيازش در همان منابع در دست رس وى وجود دارد ولى پيدا كردن آن‏ها هم وقت زيادى به خود اختصاص مى‏دهد و هم سختى حاصل از اين كار به صورت مانعى سر راهش خود نمايى مى‏كند، بخش قابل ملاحظه‏اى از نيروى وى را تحليل مى‏برد و سنگينى آن تا پايان راه با او خواهد بود.
در حالى كه شايد همان اطلاعاتى كه او در پى آن است و مى‏خواهد بدان دست پيدا كند، يا حتى بالاتر، به وسيله ابزارهاى امروزى و پيش رفته، در كم‏ترين فرصت ممكن او را در برابر انبوهى از اطلاعات قرار مى‏دهد.

دريغ اين كه اينك كتاب‏خانه‏هاى بزرگ فرهنگ اسلامى هم چون انبارى نامنظم و درهم ريخته‏است و توان تغذيه كافى و به موقع تشنگان زلال كوثر زلال وحى را ندارد، زنگ خطرى است كه در گوش همه علاقه‏مندان فرهنگ اسلامى به صدا در آمده است و بار سنگين مسئوليتى بزرگ را بر دوش پاسداران مرزهاى عقيدتى - فكرى و حقوقى و اخلاقى مى‏نهد.

از پس اين دريغ، آرزو اين است كه بتوانيم اين دانش ارزشمند و ميراث گران‏سنگ پيشينيان را از چنبره كهنگى آزاد نماييم و با ابزار روز و دانش نوين و كار آمد درهم آميزيم. باشد كه در آينده نزديك اين امر تحقق پيدا كند و نسيم اميدوار كننده‏اى باشد بر دل‏هاى دردمندان دين، و پاس داشت دست آورد سال‏ها تلاش عالمان بزرگ اسلام.
بررسى وضعيت اطلاع‏رسانى در علوم اسلامى ‏در گذشته، مهم‏ترين و بهترين ابزار براى اطلاع‏رسانى، ايجاد و تأسيس كتاب‏خانه‏ها بود. وقتى كه نگاهى به روزها و سال‏هاى آغازين تمدن اسلامى مى‏كنيم، مى‏بينيم پيش از اسلام هنوز هيچ فرهنگى به اين فكر نيفتاده بود كه چنين كار سترگى را در برنامه خويش قرار دهد. در يك بررسى اجمالى در مى‏يابيم كه تأسيس و گسترش كتاب‏خانه‏ها در پهنه گيتى براى نخستين بار از ملت‏هاى شرقى به ويژه از سرزمين‏هاى اسلامى آغاز گرديده است. اين كه اين نوع نگرش در اروپا وجود نداشت، جاى ترديد ندارد.
براى نمونه، گفته مى‏شود در روزگارى كه اسپانيا به دست مسلمانان بود، كتاب‏خانه «الحاكم» اندلس بيش از 600 هزار جلد كتاب داشت.
جاى اغراق نيست اگر بگوييم زمانى كه اطلاع رسانى و علوم وابسته به آن در سرزمين‏هاى اسلامى رواج پيدا كرده بود، هنوز غربى وجود نداشت و قاره امريكا ناشناخته بود، هنوز در اروپا علمى و درسى و كتابى وجود نداشت؛ و آن گاه كه كتاب‏خانه «الحاكم» توسط مسلمانان بر پا شد؛ تازه غربيان به خود آمدند و نقطه شروع ترجمه كتاب‏هاى عربى و اسلامى به زبان‏هاى اروپايى بود.

اگر به تاريخ دين جهانى اسلام بنگريم و آغاز نزول وحى را مد نظر قرار بدهيم، اسرار آن آغازه‏ى شكوهمند را براى اسلام و مسلمين در خواهيم يافت.
دين اسلام و پيروان آن به اين دليل احساس سرافرازى مى‏كنند، و اين افتخار را از آن خود كرده‏اند كه خداوند در آغاز به پيامبرش دستور مى‏دهد: «اقرأ» و نيز در معجزه جاويد اين دين و كتاب خدا خداوند به «قلم» قسم ياد مى‏كند. و يا پيام‏آور اين دين آسمانى مى‏فرمايد: «مداد علما از خون شهدا برتر است».

در منطق اسلام، عالم با غير عالم در يك درجه نيستند و قرآن با تعجب مى‏فرمايد: «هل يستوى الذين يعلمون والذين لا يعلمون».(1)
از اين رو، مى‏بينيم قبل از اسلام تعداد كسانى كه در شبه جزيره عربستان سواد خواندن و نوشتن داشتند انگشت شمار بودند؛ امّا بعد از گسترش اسلام و در همان آغاز، علم و دانش به سان ابرى پر باران بر سرتاسر شبه جزيره سايه افكند و همه جا را فرا پوشاند.

اكنون زمان آن فرا رسيده كه بدانيم و ريشه اين مطلب را بيابيم كه چرا از آهنگ پيش رفت و جلودارى فاصله گرفته‏ايم، چرا آن زمان پيش تاز بوديم و اينك پشت سر ديگران و باكندى بسيارى راه مى‏سپاريم و چه شد كه اين ميراث ارزش‏مند علم را از اسلام و اسلاميان گرفتند و امروزه همان را بر ضد ما به كار مى‏گيرند؟!

حال گوشه‏اى از درد دل انديشه ورزان و بزرگان و دل سوختگان فرهنگ والاى اسلامى را از زبان رهبر معظم انقلاب اسلامى حضرت آيت‏اللّه خامنه‏اى - مد ظله العالى - كه خود از بزرگ‏ترين صاحب نظران اسلامى است، بشنويم كه در اين باره مى‏فرمايد: «بنده وقتى كه در زمينه اين جور كارهاى ابتدايى كه ما داريم انجام مى‏دهيم فكر مى‏كنم، ضمن اين كه قلبم را خوش‏حالى فرا مى‏گيرد، عميقاً يك غمى هم بر دل و جان سايه مى‏اندازد؛ زيرا كه مى‏بينيم امروز در دنيا مسئله كامپيوتر و كاربردهاى آن به كجاها رسيده، چه استفاده‏هايى دارد از آن مى‏شود، به چه مراحلى دارد اين مسائل مربوط به اين علوم دقيق و ريز مى‏رسد و چطور زندگى مردم را و علوم را و مراكز علمى را دارد بر بال‏هاى خودش سير مى‏دهد، بر آفاقى كه خيلى از چشم‏هاى ما دور است و چطور ما هنوز در ابتداى كاريم.... ما نمى‏توانيم اين ميراث با ارزش خودمان را بگذاريم بيگانه بماند از اين دانش » بايد آستين‏ها را بالا بزنيم كه عصر بى خبرى سنتى به پايان‏(2) رسيده و دوران طلائى اطلاعات و اطلاع‏رسانى مدرن با سرعت به پيش مى‏رود.

اطلاع‏رسانى در هر جامعه‏اى به جاى‏گاه و درصد پژوهش و تحقيق در آن جامعه بستگى دارد؛ يعنى در هر جامعه‏اى هر اندازه به امر تحقيق بها داده شود، به همان اندازه نيز اطلاع‏رسانى مورد توجه قرار خواهد گرفت. تحقيق نيازمند وسايلى است كه امروزه از مهمترين آن‏ها، دست‏رسى به آخرين اطلاعات و مدارك مربوط و لازم است كه از طريق مراكز و شبكه‏هاى اطلاع‏رسانى مجهز به سيستم‏هاى رايانه‏اى جديد به دست مى‏آيد.
ضرورت استفاده از تكنولوژى اطلاع‏رسانى در تحقيقات اسلامى از اواخر قرن نوزدهم و اوايل قرن بيستم كه تحولات عظيم علمى و فكرى در جهان پديد آمد و زندگى بشر در غرب به طرف مدرنيزه شدن پيش رفت و ماشين و ماشينيسم آرام آرام همه جا را فرا گرفت و بسترهاى پژوهشى و تحقيقاتى هم‏گام با تغييرات فنى و ابزارى، دگرگون گرديد و روش‏ها و شيوه‏هاى تحقيقاتى جديدى مطرح شد.روش‏شناسى نوين تحقيقاتى همراه فن‏آورى‏هاى جديد به عنوان يك ضرورت به اثبات رسيد، و مراكز تحقيقاتى و پژوهشى دنيا كار با قلم و دست و فيش‏هاى دستى و كتاب‏خانه‏هاى ساده را پشت سر گذاشته و كامپيوتر و لوازم آن را جاى‏گزين ساخته‏اند.

در زمينه علوم اسلامى نيز دانش‏مندان بزرگ و محققان عالى مقام اسلامى زحمت‏هاى طاقت فرسايى را متحمل شده و تحقيقات گسترده‏اى را در اين زمينه انجام داده و آثار ارزنده‏اى هم از خود به يادگار گذارده‏اند. وقتى كه آثار ماندگارى مانند بحارالانوار «علامه مجلسى ره» و صدها كتاب ديگر از اين دست را مى‏بينيم،به اين نتيجه مى‏رسيم كه فقط نيت‏هاى پاك و پايمردى بيش از حد اين بزرگ‏مردان اسلام و تشيع بود كه موجب‏شد چنين كارهاى عظيمى صورت گيرد.

ديگر آن روزگار به سر آمد كه براى يافتن يك حديث، محققان ناگزير بودند از اين شهر به شهر ديگر بروند، و سزاوار نيست عمر گران‏مايه‏شان صرف جست‏وجو در كتاب‏ها شود.

مى‏توان گفت در گذشته : 70% عمر گران‏قدر و شريف عالمان بزرگ صرف جست‏وجو و پيدا كردن مواد و منابع تحقيق و كارهاى مقدماتى و تنها 30% آن به تحقيق و تتبع و ارزيابى اختصاص پيدا مى‏كرد؛ اما هم اكنون با به صحنه آمدن كامپيوتر، اين قبيل معادلات به هم ريخته و محققان كشورهاى پيش رفته 2% عمر را به منظور يافتن ابزار و اطلاعات مقدماتى و 98% ديگر را صرف تحقيق و كاوش‏هاى ضرورى مى‏نمايند. امروزه با گسترش دايره علوم و پيش رفت و فن‏آورى و كوتاه شدن عمر انسان و عمر مفيد تحقيقاتى، چاره‏اى جز به كارگيرى راه كارهاى نوين در تحقيقات‏ وجود ندارد، و ديگر نمى‏شود با روش‏هاى ساده و كهنه گذشته، مراكز آموزشى را اداره نمود و نيازهاى پژوهشى را بر آورده كرد.
مشكلات تحقيقات علوم اسلامى‏:

1 - كمبود محقق كار آمد و فراوانى موضوعات؛
2 - كامپيوترى نبودن كتاب‏خانه‏ها و يا عدم تجهيز آن‏ها به جستجوگرهاى متنوع و به روز؛
3 - نبود ارتباط روش‏مند كامپيوترى بين تمام كتاب‏خانه‏ها و مراكز تحقيقاتى؛
4 - نبود بانك‏هاى اطلاعات فعّال و به روز؛
5 - نداشتن يك سياست جامع و هم‏آهنگ براى استفاده از رايانه در پژوهش علوم اسلامى؛
6 - نداشتن موضوع نگارى دقيق و ساختارى از منابع مختلف با شيوه‏هاى اطلاع‏رسانى نوين.

راه حل‏ها:

الف: به كارگيرى سيستم كامپيوترى شبكه‏اى در تمام مراكز پژوهشى و آموزشى اسلامى در كشور و جهان اسلام‏
ب: تهيه بانك اطلاعات به روز در تمام زمينه‏هاى علوم و معارف اسلامى‏
ج: قرار دادن ترمينال‏هاى كامپيوترى در مراكز مهم تحقيقاتى‏
د: تدوين اصطلاح‏نامه (تزاروس) جامع علوم اسلامى، به منظور موضوع نگارى جامع از معارف اسلامى و طبقه‏بندى معارف متنوع و پراكنده در متون مختلف اسلامى بر اساس ساختار (تزاروس) با استفاده از برنامه نرم‏افزارى و روز آمد كردن اطلاعات اسلامى با توجه به ماده 5 و ارائه آن‏ها از طريق شبكه‏هاى رايانه‏اى داخلى و جهانى (اينترانت و اينترنت) و...

بحش دوم: اصطلاح‏نامه بهترين برنامه براى ساماندهى دانش و اطلاعات‏
شامل:

* ضرورت برنامه ريزى روش‏مند در اطلاع‏رسانى معارف اسلامى
* تدوين اصطلاح‏نامه بهترين روش‏
* ناكار آمدى جست‏وجوى لفظى و لزوم طراحى نظامى ديگر
* رسالت اطلاع‏رسانان حوزوى‏

ضرورت برنامه‏ريزى روش‏مند در اطلاع‏رسانى فقه اسلامى‏

آمار و ارقام نشان مى‏دهد كه دامنه اطلاعات و اطلاع‏رسانى به صورت فزاينده‏اى رو به گسترش است و ميان توانائى‏هاى عادى انسان و جريان سريع پيدايش و مبادله مباحث و مسائل علمى توازن وجود ندارد.

متفكران و دانش‏مندان در برابر انبوهى از نظريه‏ها و انديشه‏هاى تازه قرار گرفته‏اند كه انتخاب آن دل خواه نيست؛ تا چه رسد به اين كه مجالى براى طرح انديشه‏ها و كار روى آن‏ها وجود داشته باشد.

بديهى است كه معارف اسلامى هم مستثناى از اين حركت نيست؛ به خصوص كه گاهى معارف اسلامى با حوزه‏هاى ديگر دانش روز، گره مى‏خورد. اين عدم توازن در زمينه اطلاعات و پراكندگى آن سبب افت بازدهى مى‏شود؛ از اين رو، براى كار آمد كردن آن‏ها بايد سياستى اتخاذ شود تا در شعاع برنامه‏اى هماهنگ و به شكلى همگن در جهتى واحد قرار گيرند.

اجراى طرح نمايه بردارى، چكيده نويسى، گزيده اطلاعات و تهيه مقالات تخصصى مى‏تواند گامى باشد براى حل اين مشكل و صرفه‏جويى در وقت و بهره‏گيرى حداكثر از آن.
تدوين اصطلاح‏نامه بهترين روش‏ رسالت علم اطلاع‏رسانى به عنوان علمى كاربردى اين است كه اطلاعات را به روش پسنديده و حساب شده به جوينده آن مى‏رساند. و راه كارهاى اين دانش عمدتاً موفق و كار ساز بوده است.

در اين دانش، اصطلاح‏نامه (تزاروس=Thesaurus) يكى از بهترين راه‏ها براى نظام دادن به اطلاعات پراكنده‏اى است كه در متون و منابع و يا در قالب چكيده‏ها و... قرار گرفته‏اند. تهيه اصطلاح‏نامه مؤثرترين شيوه براى بهره بردارى بهتر و جلوگيرى از هدر رفت وقت دانش پژوهان است و سپردن آن به كامپيوتر كارآيى بسيار بالايى براى جويندگان ايجاد مى‏كند.

به همين خاطر، سازمان‏هاى بزرگ جهانى مانند «يونسكو» و هم چنين مراكز پژوهشى بزرگ براى علوم مختلف اصطلاح‏نامه‏هايى را تهيه كرده‏اند و تقريباً همه اطلاعات همان دانش در چنگ آنان قرار دارد.

امروزه در كتاب‏خانه‏هاى معتبر و در شيوه‏هاى پژوهشى، اين روش - گردآورى جامع اطلاعات و دادن آن به كامپيوتر جا افتاده است و محققان درصد بسيار كمى از وقت خود را صرف به دست آوردن مطالب و اطلاعات موجود مى‏نمايند.

هر پژوهش‏گرى مى‏تواند اطلاعات مورد نياز خود را به صورت دسته‏بندى شده و گويا در كم‏ترين فرصت به دست آورد. او با استفاده از برنامه نرم‏افزارى به اختيار خود مى‏تواند موضوع و يا مسائل مورد نظرش را از مأخذ و منابع موجود انتخاب نمايد. اين كار بسته به نوع برنامه و قابليت‏هاى برنامه نرم‏افزارى، قابل گسترش و ريز شدن در موضوعات است. ممكن است محقق متن‏هاى مورد نياز خود را بر اساس موضوعات از قبل تعيين شده از صفحه نمايش رايانه مطالعه، و يا ياداشت بردارى نمايد و حتى نظرات خود را نيز اضافه كند.

اين امكان، در صورتى درست محقَق خواهد شد كه موضوع نگارىِ كامل و جامعى به عنوان يك راهكار اساسى در منابع علوم اسلامى صورت گيرد. و هنوز در حوزه علوم و معارف اسلامى اين برنامه دقيق و عمده، به صورت همه جانبه، انجام نيافته، مانده است.

و ما نيز چاره‏اى نداريم مگر اين كه خود را با آهنگ رشدى كه جهان در اين زمينه به خود گرفته سازگار كنيم و هم چنين داشته‏هاى خودمان را با استفاده از روش‏هاى تجربه شده، سازمان بدهيم تا بدانيم اندوخته‏هاى ما چيست؟ و براى پاسخ‏گويى به شبهات چه مقدار كار كرده‏ايم و بخش‏هايى هم كه از نظر بحث و بررسى متوّرم شده كدام است؟ و مسائل و موضوعاتى را كه نياز به پژوهش و كار مجدّد دارد، شناسايى نماييم.

ناكار آمدى جست‏وجوى لفظى و لزوم طراحى شيوه‏اى ديگر

اين مشكل، با تهيه تعدادى رايانه و حروف چينى متن‏هاى كتاب‏ها و منابع كه بر اساس جست‏وجوى لفظى طراحى شده‏اند - كه امروزه يك نرم‏افزار بسيار ساده و پيش پا افتاده است - قابل حل نخواهد بود.

جست‏وجوى لفظى متن هر اندازه به طور هوش‏مند طراحى شود. امكان دست‏رسى به موضوعات واقعى و جامع موجود در متون را فراهم نمى‏كند، يعنى جامعيت و مانعيت در دست‏رسى به اطلاعات را نخواهد داشت.

براى اين كه چه بسا لفظى در متن تكرار مى‏شود كه به عنوان يك واژه محاوره‏اى و يا نوشتارى به كار رفته است و پيام مهمى را ارائه نمى‏كند. و موضوع خاصى را بيان نمى‏نمايد، و چه بسا موضوعات و مطالبى در متن ارائه شده باشند كه الفاظ و عبارات ظاهرى متن آن‏ها را القا نمى‏كند و بايد توسط موضوع نگاران مسلّط و آگاه، محتواى متن در شكل يك موضوع - اصطلاح يا كليد واژه - نمايانده شده و ثبت گردد.

موضوع نگارى در علوم اسلامى - و طراحى نظامى كارآ براى بهره بردارى از آن چه سلف صالح ما انجام داده‏اند، ابتدائى‏ترين و اولين پايه است - براى بررسى مجدد و اظهار نظرهاى نو و ديدگاههاى به روز در مقابل مسائل و شهبات نو به نو.

در اين عرصه نيز براى پرهيز از كارهاى فصلى و روزمرّه و آينده‏نگرى نشده، بايد از اعمال سليقه‏هاى تجربه نشده صرف نظر كنيم و آن چه را كه در جهان به تجربه رسيده و نتيجه آن نزد همگان موّفق و پذيرفته شده به حساب مى‏آيد، اخذ نماييم. تا حداقلِ خطا و بازگشتِ مجدّد را داشته باشيم. و هيچ دليلى وجود ندارد كه همه چيز را مجدداً، خود آزمايش كنيم.

در امر موضوع نگارى و سامان دهى درست موضوعات در علوم اسلامى بايد تدوين «تزاروس» را نام برد كه در علوم مختلف به ويژه علوم تجربى در ويرايش‏هاى مختلفى انجام يافته و در مراكز اطلاع‏رسانى، پذيرفته شده و(3) سودمندى آن در جهان تجربه شده است. تهيه تزاروس (اصطلاح‏نامه) علوم اسلامى كار آمدترين روش براى تأمين هدف مذكور به حساب مى‏آيد.
رسالت اطلاع‏رسانان حوزوى‏ از بركت انقلاب مبارك اسلامى، دست اندر كاران علوم حوزوى و ساير مراكز دينى در سال‏هاى اخير با درك اين فرصت‏ها گام‏هايى براى اطلاع‏رسانى برداشته‏اند؛ ولى يكى از معضلات و انحراف‏هاى عمده در اين عرصه اين بوده است كه برخى از آنان از نظام‏هاى تجربه شده و استاندارد اطلاع‏رسانى بهره‏اى نبرده‏اند و به شيوه‏هاى سنتى و سليقه‏اى تجربه نشده دست زده‏اند - كه قطعاً عملكرد آنان نه در بهينه‏سازى اطلاعات موجود مؤثّر است و نه قادر به هم گامى با روند رو به رشد اطلاعات و معارف اسلامى هستند، علاوه بر اين‏ها در بازيابى اطلاعات ذخيره شده، محققان را به خاطر ريزش و كاهش اطلاعات مطلوب رنج مى‏دهند.

اينان از اطلاع‏رسانى فقط قسمت سخت‏افزارى آن را به عنوان اصل و پايه پذيرفته‏اند؛ ولى تهيه نرم‏افزار نظام‏مند و مؤثر بر روند اطلاع‏رسانى كار آمد و به روز را امرى سهل و آسان انگاشته‏اند؛ به همين دليل است كه آن را فنى و پيچيده مى‏دانند ولى اين را نه!

اميد است تا دير نشده روزى فرا رسد كه همه بخش‏هاى اطلاع‏رسانى اسلامى به سمت هم‏آهنگى و هم‏كارى گام بر دارند و با توجه به تجربه ديگران روش صحيحى را در اطلاع‏رسانى علوم و معارف اسلامى بر گزينند.

به نظر مى‏رسد تنظيم موضوعات و مصطلحات علماى دينى كه در متون و منابع اسلامى به كار رفته، از ضرورى‏ترين مقدمات اين هم‏آهنگى و هم‏كارى است؛ به خصوص در علوم حوزوى و اصولاً علوم حقيقى اعتبارى، كه تنوع تعابير و اصطلاحات، فوق‏العاده زياد است. زبان محاوره‏اى اهل هر فن، همان اصطلاحاتى است كه به كار مى‏برند و بايد اين زبان به دقت شناخته و عرضه شود؛ مثلاً در فلسفه مى‏بينيم دانش‏مندان و فلاسفه وجود را به حدود 100 تعبير ديگر استعمال كرده‏اند(4)

اين تنوع عبارت در تنظيم و طبقه‏بندى اطلاعات و اطلاع‏رسانى در سطح منابع مختلف به خصوص هنگامى كه به صورت اطلاعات رايانه‏اى در آيد بسيار مشكل آفرين است. و حتماً بايد توسط كارشناسان، نوع رابطه ميان اين عبارات و اصطلاحات، در فهرستى منظم شناسايى و تعريف شود كه يكى از فوائد اصطلاح‏نامه نگارى همين امر است.

بحش سوم: پيشينه اصطلاح‏نامه در جهان اسلام‏ - شامل:

* گذرى بر سابقه اصطلاح‏نامه‏نگارى در جهان‏

* استانداردهاى جهانى‏

* اصطلاح‏نامه به زبان فارسى‏

* اصطلاح‏نامه در زمينه علوم اسلامى‏
گذرى بر سابقه اصطلاح‏نامه‏نگارى در جهان‏

سابقه تدوين واژه‏نامه‏ها را به قرن 16 و 17 نسبت مى‏دهند. هر چند در واژه‏نامه نگارى، مسلمانان سابقه طولانى‏ترى دارند. كه مورخان، سابقه پژوهشى مسلمانان در زمينه واژه‏نامه نگارى و فرهنگ نويسى را به قرن 11 بر مى‏گردانند.

«ابن سيده» متوفاى 1065 ميلادى، فرهنگى در 20 مجلد نوشته است.

معمولاً در تاريخ تدوين اصطلاح‏نامه به قرن 19 و «پير مارك روژه» اشاره مى‏كنند، او كتاب واژه‏نامه «واژه‏ها و عبارات انگليسى»(5) را انتشار داد و نام اين مجموعه را «تزاروس» گذاشت كه در آن، واژه‏ها و عبارت‏ها بر حسب مفاهيم و زير بخش‏ها دسته‏بندى شده و مترادف‏ها و متضادها و روابط بين واژه‏ها مشخص شده بود.

نخستين هدف «روژه» از تدوين تزاروس، كمك به افرادى بود كه قصد يافتن اصطلاحات دقيق براى بيان افكار و عقايد خود داشتند و براى همين از واژه «تزاروس» استفاده كرد كه از زبان يونانى و لاتينى گرفته شده و به معناى گنجينه و يا مخزنى از دانش است.(6)

كاربرد اصطلاح‏نامه (يا تزاروس) به مفهوم امروزى آن از اوايل قرن بيستم آغاز شد.

قرن بيستم با گسترش فوق العاده علوم فنون همراه بود. در زمينه‏هاى علمى و فنى اصطلاحات زيادى پديد آمد، و با گسترش تحقيقات در مؤسسات و مراكز پژوهشى، ميليون‏ها واژه ابداع شد. به موازات رشد و توسعه ارتباطات، و ايجاد رشته‏هاى جديد علمى، و لزوم ابداع واژگان و يا معادل‏يابى براى واژگان جديد، مباحث زبان‏شناسى جدّى‏تر شد و با همين سير و سرعت، علم اصطلاح‏شناسى و اصطلاح‏نامه نگارى توسعه يافت. تا آن جا كه از سوى سازمان‏هاى جهانى براى سامان دادن به انبوه واژگان، مؤسسات و مراكزى مأموريت يافتند تا با تهيه تزاروس (اصطلاح‏نامه) به ضبط و ثبت واژه‏ها و تعيين روابط معنايىِ منطقى ميان آن‏ها، مفاهيم واژه‏هاى علمى را روشن نمايند.

از سال 1959 به بعد از سوى سازمان‏ها و اشخاص مختلف اصطلاح‏نامه‏هايى به زبان انگليسى يا زبان‏هاى ديگر تهيه شد. مانند: اصطلاح‏نامه‏هاى علوم اجتماعى، علوم كتابدارى و اطلاع‏رسانى، روان‏شناسى، جامعه‏شناسى، حقوق، علوم سياسى، علم اقتصاد، آموزش و پرورش، علم و تكنولوژى، علوم زمين‏شناسى، كشاورزى، زيست‏شناسى، شيمى، فيزيك، علوم پزشكى و... .
استانداردهاى جهانى‏

در دهه‏هاى اخير در حوزه‏هاى مختلف علوم، اصطلاح‏نامه‏هاى بسيارى تدوين يافته و دستور العمل‏ها و خط مشى‏هايى نيز براى تهيه آن‏ها ارائه شده است.

در سال 1974 سازمان بين المللى استاندارد نخستين استاندارد بين المللى تهيه تزاروس (اصطلاح‏نامه) را منتشر كرد.

در سال 1976 يونسكو دستور العمل تهيه اصطلاح‏نامه چند زبانه را ارائه داد؛ كه در سال 1979 با ويرايش دوم منتشر شد؛

در سال 1985 - در رديف استانداردهاى بين المللى استاندارد - دستور العمل كامل‏ترى ارائه شد؛ اصطلاح‏نامه يونسكو بين سال‏هاى 1972 و 1975 به اهتمام متخصصان و بر اساس راهنمائى‏هاى «يونيسيت» (برنامه بين الدولى همكارى در زمينه اطلاعات علمى و فنى) تدوين شد - و در سال 1976 منتشر شد و مجدد در سال 1984 تجديد چاپ شد (8 سال بعد).

در سال 1995 (11 سال بعد) ويرايش جديد شد به اضافه زبان اسپانيولى و فرانسوى، در همين دوران اصطلاح‏نامه اريك (ERIC) نيز در زمينه تعليم و تربيت منتشر شد.

ليست اصطلاح‏نامه‏هاى منتشر شده به زبان خارجى تا سال 1993 در كتاب - كتاب‏شناسى اصطلاح‏نامه‏هاى مراكز اطلاعات و مدارك علمى ايران 1372 - نوشته اشرف السادات فولادى آمده است.
اصطلاح‏نامه به زبان فارسى‏

تا سال 1374 اصطلاح‏نامه‏اى به زبان فارسى تدوين نشده است، مگر 3 مورد ترجمه.

در سال 1374 اصطلاح‏نامه اصفا، شوراى علمى اصطلاح‏نامه، سازمان مدارك فرهنگى انقلاب اسلامى، در مقوله‏هاى فرهنگى، آموزش و پرورش، ارتباطات، اقتصاد، جامعه‏شناسى، روان‏شناسى، كتاب‏دارى و اطلاع‏رسانى انجام داده كه در ويرايش دوم اضافاتى هم داشت.

در بهار 1375 مركز اطلاعات و مدارك علمى ايران «اصطلاح‏نامه اسپانيز» (SPINES) را با عنوان اصطلاح‏نامه نما (نظام مبادله اطلاعات علمى - فنى) منتشر كرد و ويرايش دوم آن در سال 1377 انتشار يافت.
اصطلاح‏نامه در زمينه علوم اسلامى‏

در بسيارى از علوم تجربى و انسانى، اصطلاح‏نامه‏هايى تهيه شده است و گاه چند ويرايش نيز روى آن‏ها صورت گرفته است؛ ولى در زمينه علوم اسلامى تدوين اصطلاح‏نامه در مركز مطالعات و تحقيقات اسلامى از سال 1370 آغاز گرديد و شالوده آن ريخته شد. از آن جا كه نوع كار آن با ديگر رشته‏ها تفاوت دارد، از ويژگى خاصى هم بر خوردار است و به طور طبيعى دشوارى اين كار آن هنگام نمودار گرديد كه بايد سياست گزارى همه جانبه و كاملى صورت مى‏گرفت و ارزيابى درستى از آن تهيه مى‏شد و نيز به خدمت گرفتن نيروى كار آمد و مناسب از آن مقدماتى بود كه بايد پشت سر گذاشته مى‏شد. افزون بر اين، بايد همه اين مراحل با توجه به برنامه‏ها و استانداردهاى جهانى و هم آهنگ و سازگار با آن شكل مى‏گرفت؛ بنا بر اين، در آغاز جزوه‏اى درباره مبانى اصطلاح‏نامه علوم اسلامى تهيه شد كه طى آن قالب اين كار و سياست گزارى عمده آن طراحى گرديد و مركز انتشارات دفتر تبليغات اسلامى براى نخستين بار در سال 1375 آن را چاپ و منتشر كرد، كارى كه هيچ كس تا آن زمان انجام نداده بود.

در سال 1374 اجلاس جهانى كتاب‏داران و اطلاع‏رسانان مسلمان «كامليس 4» در ايران برگزار شد. در آن اجلاس طى مقاله‏اى اصطلاح‏نامه علوم اسلامى معرفى شد كه مورد توجه قرار گرفت و معلوم شد اين كار را تا كنون كسى انجام نداده است.

به دنبال آن، برنامه نرم‏افزارى كاربرى اصطلاح‏نامه در متون و منابع مختلف اسلامى و تشكيل بانك‏هاى اطلاعاتى در حوزه‏هاى نه گانه اصطلاح‏نامه علوم اسلامى نوشته شده و دوران آزمايشى آن هنوز به پايان نرسيده است تا بستر بهره‏ورى علوم اسلامى گسترش يابد و محققان و عالمان و انديش‏مندان با استفاده از نظام واره اصطلاح‏نامه‏ها بتوانند در هر سطح از رده‏هاى اصلى و فرعى (اعم و اخص) اطلاعات و مطالب مورد نياز خود را از متونى كه تايپ شده باشد در كامپيوتر با سرعت و دقت به دست آورند.

از شخصيت‏ها و مراكز متعددى نقد و نظرهاى مفيدى رسيده است. از مدير اطلاع‏رسانى يونسكو تقدير نامه‏اى ارسال شده است.

يكى از كارهاى جانبى و مفيدى كه در عمل محقّق شده است، مستندات اصطلاحات است كه به زودى به عنوان فرهنگ‏نامه در زمينه شاخه‏هاى علوم اسلامى تقديم اهل تحقيق خواهد شد.

بحش چهارم: نحوه شكل‏گيرى اصطلاح‏نامه علوم اسلامى در حوزه علميه قم‏
شامل:

* ميراث گران‏بهاى مكتب اهل بيت (ع)

* مسئوليت حوزه‏ها در شرائط حاضر

* انگيزه تدوين اصطلاح‏نامه علوم اسلامى‏

* مراحل كار

مرحله اول:تعريف و تبيين مبانى نظرى‏

مرحله دوم:تدوين اصطلاح‏نامه جامع علوم اسلامى‏
ميراث گران‏بهاى مكتب اهل بيت (ع)

مكتب اهل بيت (ع) از چنان غنايى بهره برده است كه به هيچ روى ديگر مكاتب قابل سنجش با آن نيستند. در قرآن و عترت، كه ميزان يكديگرند تمامى نيازهاى انسان آمده است و جواب هر مسئله‏اى را مى‏توان از زواياى آن‏ها دريافت.

از ظهور اسلام تا غيبت كبرى (329 هجرى) آياتى كه بر قلب نازنين پيامبر (ص) فرود آمد بر دست خود پيامبر و بعدها على و اولاد بزرگوارش تفسير و تأويل شد. و آن سخنان را اصحاب و ياران آن‏ها در كتاب‏هاى خويش گردآوردند كه ميراث مكتوب آنان و تشيع از گران‏بهاترين و مستندترين تأليفات در تاريخ بشر محسوب مى‏شود، نهج‏البلاغه كه گوهر بى همتايى در اين عرصه به حساب مى‏آيد و به عنوان اخ القرآن نام دار است. تا تأليفات ديگرى كه توسط بزرگانى همانند: كلينى، صدوق، شيخ طوسى و... به رشته تحرير در آمده است دُرهاى ثمينى هستند كه در اختيار ما قرار دارد.

اما با كمال تأسف، چنان كه بايد و شايد نتوانسته‏ايم از اين آثار نورانى بهره كافى ببريم و همراه پيشرفت ابزار اطلاعاتى و نظام‏هاى ارتباطى به پيش رويم. و از روش‏هاى شگفت‏انگيز پژوهشى امروزى سود جوييم.

مسئوليت حوزه‏ها در شرائط حاضر

پس از ظهور انقلاب اسلامى، خصوصاً با گشايش فكر و انديشه در حوزه علوم اسلامى و تحقّق زمينه تبلور ديدگاه‏ها و نظرات نو در حوزه‏هاى علميه، و ظهور رايانه در پژوهش به عنوان ابزارى كار آمد، سطح انتظار مجامع فكرى و فرهنگى در تمام زمينه‏ها از حوزه‏هاى علميه بالاتر رفت، تا آن جا كه كار كرد و ساخت سنتى حوزه‏هاى علميه جوابگوى نيازها و توقعات امروز نيست.

سابقه ارزشمند اسلام و تشيع، هويت غير قابل انكارى را براى حوزه‏هاى علوم دينى ترسيم مى‏كند. اما با وجود اين نمى‏توان نيازهاى فكرى جديد را از نظر دور داشت و نقش و تأثير ابزار و عوامل نو شونده در ارائه به موقع و سريع دانش‏هاى حوزوى و دينى را جزء لاينفك كار به حساب نياورد - به خصوص كه نيازهاى جديد فكرى - نقش‏هاى بيش‏ترى را از اين پايگاه‏هاى معنوى و علمى و اجتماعى طلب مى‏نمايد.

از سوى ديگر، توسعه مراكز پژوهشى و دانشگاه‏ها و شبكه‏هاى جهانى اينترنتى و سايت‏هاى متنوع، خود به منزله گسترش پايگاه‏ها و بالارفتن ظرفيت توليد فكر و تكامل انديشه است. به موازات اين گستردگى‏ها جغرافياى فرهنگى متحوّل شده‏وبه تناسب،ارزيابى جامعه علمى و فرهنگى از كاركرد حوزه‏هاى علميه نيز، به گونه‏اى متحول خواهدشد . بديهى است تامين اين نيازهاى نو به نو، و تهيه روش‏هاى سهل و در عين حال متقن و پر جاذبه، جز با شناخت دقيق روشهاى موجود جهانى و امكانات و ظرفيت‏هاى نهفته، ممكن نيست. در اين نگرش، نقش حركت‏هاى جمعى و خود جوش حوزويان را نبايد فراموش كرد.

پيشينه حوزه‏هاى دينى تشيع نمايان‏گر اين است كه حتى در بدترين شرايط اجتماعى و سياسى، همين تلاش‏هاى فردى و گروهى توانسته است، بار سنگين رسالت حوزه را در سخت‏ترين شرائط و در تنگناى مشكلات تحمل كند.

انگيزه تدوين اصطلاح‏نامه علوم اسلامى‏

در شرايط خاص زمان و با توجه به آن چه گفته شد فضلا و انديش‏وران حوزه‏ها بايد با سازمان دهى جدّى‏تر و ترسيم چهار چوب مسئوليت‏هاى خود به اندازه توان در تأمين نيازمندى‏هاى حوزه‏ها هم آهنگى نمايند.

با همين انگيزه «واحد اصطلاح‏نامه علوم اسلامى» با همت گروهى از فضلاى حوزه علميه و تأييد جمعى از اساتيد گرانقدر در سال 1371 با حمايت مركز مطالعات و تحقيقات اسلامى پايه‏گذارى شد. و مأمور گرديد نسبت به تهيه «تزاروس علوم اسلامى» اقدام نمايد.

تا بتواند بين امكانات روز پژوهشى به خصوص رايانه و نسل حاضر، و منابع اسلامى ارتباطى ساختارى بر قرار كند و تحقيق و بررسى و استخراج گوناگون علوم را از آن‏ها سهل و آسان نمايد. براى تحقق چنين هدف بزرگى برنامه ريزى لازم بود كه در دو مرحله كوتاه مدت و دراز مدت بايد سامان مى‏يافت.

مراحل كار
مرحله اول: تعريف و تبين مبانى نظرى‏

با سياست‏گذارى جامع، كه مبتنى بر شناخت مبانى نظرى موجود در سطح جهان است و بهره‏گيرى از راه‏هاى طى شده و تجربه‏هاى بدست آمده، پس از بررسى‏ها و مشورت‏هاى مختلف با كارشناسان اطلاع‏رسانى اين امر مسجّل شد كه بايد تزاروس علوم اسلامى تدوين شود - كارى كه در هيچ كجاى جهان اسلام صورت نيافته است.

تنظيم ساختار و روش كارشناسانه اين فرايند از امور مهمى بود كه مى‏بايست به دور از اِعمال سليقه‏هاى شخصى، با توجه به استانداردهاى موجود - فراهم شود - تا از نظر كيفيت و رعايت اصول و قواعد جهانى قابل رقابت با كارهاى مشابه باشد و تأمين اين مهم حدود 2 سال به طول انجاميد.(7)

يافتن تدوين كنندگان تزاروس علوم اسلامى، يعنى محققان دانشمندى كه با علوم اسلامى آشنا بوده و به علوم اطلاع‏رسانى و كتاب‏دارى واقف باشند و از ذوق و سليقه و همت و حوصله بالايى برخوردار باشند نيز از مسائلى بود كه سرنوشت برنامه مورد نظر را رقم مى‏زد، آموزش و پرورش نيروى انسانى مناسب، براى اين موضوع از مشكل‏ترين فرايندها در مراحل كار محسوب مى‏شود. همراه شدن اساتيد حوزه و دانشگاه براى بازرسى و باز بينى و رفع مشكلات محتوايى و فنى نيز از مشغله‏هاى عمده و طاقت فرسا است. سازماندهى گروههاى تخصصى به تناسب شاخه‏هاى مختلف علوم اسلامى و آموزش آنها و تشكيل كميته‏هاى فنى براى رفع ابهامات فنى امرى است قابل ملاحظه.
مرحله دوم: تدوين اصطلاح‏نامه جامع علوم اسلامى‏

مسائلى از قبيل آن چه گذشت، بخشى از فرصت‏ها را در مرحله اوّل به خود اختصاص داد - بماند از توجيه متوليان و تصميم گيران مركز كه با نوع كار آشنا نبودند و عرصه پر طول و عرض اين كارستان را برنمى‏تافتند. به هر حال، اساس و بنيان اين تلاش نو و بديع در حوزه علوم اسلامى - در سال 1373 با طراحى شاخه‏هاى مربوط به علوم اسلامى ريخته شد و گروه‏هاى علوم قرآنى، و فلسفه اسلامى، زير نظر شوراى علمى كه مركب از اساتيد و فضلاى حوزه و دانشگاه بودند آغاز به كار كرد.

كه اين دو گروه محط آزمايش‏ها و حرف و بحث‏هاى ساختارى و محتوايى و مورد حك و اصلاح‏هاى مختلف براى تطبيق مبانى در مرحله عمل قرار گرفت. بارها محققان اين گروه‏ها جا به جا و حتى تعويض شدند - تا بالاخره اولين اثر مكتوب در سال 1376 در رديف آثار منشره حوزه علميه قم در آمد و ويرايش اول اصطلاح‏نامه علوم قرآنى در يك جلد و اصطلاح‏نامه فلسفه اسلامى در دو جلد منتشر شد. بديهى است سنخ اين آثار گروهى است و از عهده افراد به تنهايى بر نمى‏آيد از اين رو علاوه بر محققان، در تمام مراحل، اساتيد مشاور به بازبينى و امعان نظر مى‏پرداختند.

انسجام و هماهنگى ميان بخش‏هاى تخصصى، و طراحى زمينه تحقق يافتن بخش جامع علوم اسلامى نيز از اهميت فوق العاده برخوردار بوده و هست. زيرا پس از تدوين اصطلاح‏نامه‏هاى تخصصى هر شاخه از علوم اسلامى، بايد اين مجموعه تحت عنوان «اصطلاح‏نامه جامع علوم اسلامى» سامان دهى و تنظيم شود، تا در طرح كلان و نهايى ذخيره و بازيابى اطلاعات علوم اسلامى به كار آيد.

از سال 1376 به بعد گروه‏هاى تخصصى ديگر فعال شدند. و طرح اصطلاح‏نامه در حوزه اصول فقه، كلام اسلامى، منطق، علوم حديث، اخلاق اسلامى و فقه و عرفان اسلامى تدوين و پس از تصويب، محققانى از فضلاى حوزه علميه قم - رشته‏هاى تخصصى - كلام اسلامى، تفسير و علوم قرآنى، كه ترجيحاً به زبان خارجى نيز آشنا بودند گزينش شده و پس از دوره آموزشى مقدماتى نمايه سازى و اصطلاح‏نامه نگارى به تناسب نياز و توانايى افراد گروه‏ها شكل يافت. كه اشراف كار را شوراى علمى اصطلاح‏نامه علوم اسلامى بر عهده داشت، و براى هر گروه علاوه بر محققان، اساتيد مشاور نيز منظور گرديد. در نتيجه، ويرايش اول اصطلاح‏نامه اصول فقه در سال 1377 در يك جلد منتشر شد. هم اكنون «اصطلاح‏نامه كلام اسلامى» در حال نشر است و اصطلاح‏نامه‏هاى علوم حديث، اخلاق اسلامى، منطق نيز در حال بازنگرى نهايى و آماده نشر است - و اصطلاح‏نامه فقه در حال تدوين مى‏باشد.

بحش پنجم: اهميت اصطلاح‏نامه علوم اسلامى‏
شامل:

* تعيين روابط معنايى و هميشه صادق ميان اصطلاحات‏

* ترسيم طرح و نقشه كلى ساختارى موجود در علوم اسلامى‏

* تبيين گستره مطالعه و پژوهش در موضوعات اسلامى‏

موضوع‏نگارى منابع مختلف اسلامى بر اساس ساختار اصطلاح‏نامه‏

ضرورت موضوع نگارى در مدارك اسلامى‏

* نقش‏آفرينى اصطلاح‏نامه در اطلاع‏رسانى چند سطحى‏
اهميت اصطلاح‏نامه علوم اسلامى‏

اهميت اصطلاح‏نامه علوم اسلامى به جنبه‏هاى مختلفى بر مى‏گردد كه در ضمن بحث‏ها به برخى از آن‏ها اشاره شد. نكته‏هاى ديگرى نيز مى‏توان اشاره كرد كه در زير مى‏آيد:
الف - تعيين روابط معنايى و هميشه صادق ميان اصطلاحات‏

در اين تحقيق روابط معنايى و منطقى اصطلاحات در هر علم معين مى‏شود كه اين روابط منطقاً يا رابطه هم معنا و مترادف هستند، يا رابطه اعم و اخص و يا رابطه وابستگى، يعنى هيچ اصطلاحى در هيچ علمى وارد نمى‏شود و به كار نمى‏رود، مگر اين كه با موضوع آن علم رابطه‏اى دارد، و آن رابطه يكى از روابط چهار گانه مذكور خواهد بود.

مانند:

آيات

بج: آيه‏

ا.ع: تقسيمات شكلى قرآن‏

ا.خ: آيات آفاقى‏

آيات ارضى‏

آيات استدراج

آيات الاحكام‏

و.... (بيش از 60 اصطلاح)

ا.و: آخرين آيه‏

اسامى آيات‏

افضل آيات‏

اولين آيه‏

بلندترين آيه‏

و.... (27 اصطلاح)(8)

همه اصطلاحات در هر شاخه علمى روابط هميشه صادق آن‏ها با بقيه اصطلاحات همان حوزه از دانش، معلوم مى‏شود. و مراجعه كننده با استفاده از بخش الفبايى - كه ساده‏ترين راه براى دست يابى به اصطلاحات است - جاى گاه معنايى هر اصطلاح را در مقايسه با اصطلاحات ديگر باز مى‏شناسد.(9)

اين روابط معنايى با علايم خاصى طبق استانداردهاى جهانى مشخص مى‏شود كه عبارت‏اند از:

بج: به معناى «به جاى» نشان اصطلاح هم معنا و مترادف؛ UT

ا.ع: به معناى «اصطلاح اعم»؛ BT

ا.خ: به معناى «اصطلاح اخص»؛ NT

ا.و: به معناى «اصطلاح وابسته»؛ RT

لازم به يادآورى است كه اين چهار نوع رابطه، روابط منطقى هستند و مفاهيم غير از اين چهار نوع، رابطه ديگر نمى‏توانند داشته باشند؛ زيرا اصطلاحات يا با يك ديگر هم معنا هستند، يا حاكم‏اند، يا تابع و يا وابستگى معنايى دارند (تداعى معانى و يا بحثى).
ب - ترسيم طرح و نقشه كلى ساختار موجود در علوم اسلامى‏

در اصطلاح‏نامه‏هاى علوم اسلامى تمامى اصطلاحات به صورتى منظم و معنا دار طبقه بندى شده‏اند؛ به نوعى كه از بالاترين رده هر علم مى‏توان تمامى زير مجموعه‏ها و اصطلاحات مربوط به آن را در يك رديف ملاحظه كرد - اگر در بخش الفبايى، هر اصطلاحى با مرتبطات معنايى خود مشخص مى‏شد - در بخش نظام يافته و ترسيمى، فهرستى منظم از تمامى اصطلاحات هر علم، به دست مى‏آيد.

مانند:

علوم قرآنى‏

تقسيمات قرآن‏

تقسيمات آيات و سور

تقسيمات شكلى قرآن‏

آيات‏

آيات ارضى‏

آيات سماوى‏

آيات دليلى‏

آيات نهارى‏

آيات مكى‏

آيات مدنى‏

(و .... بيش از 60 اصطلاح)

در ترسيم فوق هر طبقه‏اى نسبت به پايين‏تر از خود «اعم» و نسبت به بالاتر از خود «اخص» است.

در بخش ترسيمىِ اصطلاح‏نامه‏ها موضوعات از بالاترين رده عام علم كه مثلاً عنوان «علوم قرآنى» است تا(10)

پايين‏ترين تابع و اخص يعنى «كلمات قرآن»، به صورت منظم ترسيم شده‏اند كه محقّق مى‏تواند با يك نگاه، شاكله و اصول موضوعات «علوم قرآنى» را بازيابد و ديدگاهى جمعى و ساختارى از نقشه كلىِ حاكم بر «علوم قرآنى» را بفهمد، و ايجاد چنين نقشه‏اى در تحقيق، تعليم و تعلّم و به خصوص در طبقه بندى اطلاعاتِ ابنوهِ رايانه‏اى بسيار حياتى و كار ساز است كه به جنبه نرم‏افزارى آن بعداً مى‏پردازيم.
ج - تبيين گستره مطالعه و پژوهش در موضوعات اسلامى‏

اين تحقيق براى تعليم و تعلّم و ارائه درسى از سوى استاد و هم چنين براى پژوهش گران از آن رو اهميت دارد كه يك پژوهش‏گر مى‏تواند گستره تحقيق و مطالعه خود را در موضوع مورد نظر، بر اساس رده‏ها و موضوعات اخص و وابسته شناسايى و دنبال كند و اين هدف، در بخش نظام يافته اصطلاح‏نامه به سهولت به دست مى‏آيد. (11)

مثلا هر گاه محققى بخواهد درباره «قياس» به عنوان يكى از مفاهيمى كه در اصول فقه مطرح مى‏شود، بررسى و پژوهش (دامنه دارى انجام دهد)، بايد از موارد ذيل اطلاع حاصل كند:

1 - موارد كار برد مشابه و مترادف اين واژه را بداند كه عبارتند از:
«تمثيل منطقى»، «قياس اصولى»، «قياس تشبيه»، «قياس تمثيل»، «قياس فقهى»(12)

2 - بايد بداند كه در علم اصول فقه قياس از نظر معنايى زير مجموعه چه مفهومى قرار مى‏گيرد.
مانند: «ادله» و يا «ادلة غير معتبره».

3 - و نيز بداند كه «قياس» چه زير مجموعه‏هايى دارد. مانند:
«قياس ادنى»، «قياس اطراد»، «قياس اولويت»، «قياس تخريج مناط» و «قياس جلى»، «قياس خفى»، «قياس دلالت»، «قياس سبر»، «قياس صحيح»، «قياس طرد»، «قياس عكس». و... (13)

4 - «قياس» با چه واژه‏ها و مفاهيمى در اصول فقه ارتباط بحثى و يا تداعى معنايى دارد؛ هر چند آن‏ها مترادف و اعم و اخص نيست، ولى يك نوع هم بستگى و رابطه‏اى دارد كه در تكميل بحث قياس مؤثر است. مانند:
اجتهاد قياسى‏
اركان قياس‏
استحسان قياسى‏
حجيّت قياس‏
تعارض عرف و قياس‏
شرايط قياس‏
و...

وقتى كه روابط چهارگانه فوق يعنى مترادف، اعم، اخص و وابسته آشكار گشت، حد و مرز معنايى «قياس» در حوزه اصول فقه شناسايى مى‏گردد.

مجموعه اصطلاحات مترادف، اعم و اخص و وابسته نسبت به «قياس» يك مجموعه منسجم و مرتبطى را تشكيل مى‏دهند كه محقق با دست‏يابى به همه آن مفاهيم، قادر خواهد بود شناخت جامعى از قياس را به دست آورد. و محدوده مرتبطات مفهومى و واژگانى را تشخيص دهد - و الگوى بررسى و تحقيق خود را شناسايى كند.

اين مقدار آگاهى با مراجعه محقق به بخش الفبايى اصطلاح‏نامه اصول فقه به دست مى‏آيد؛ زيرا در آن جا«قياس» به عنوان يك اصطلاح در رديف الفبايى «ق» قرار گرفته و روابط معنايى اختصاصى آن با بقيه اصطلاحات در حوزه دانش اصول فقه با علائمى مشخص شده است.

لازم به يادآورى است كه اگر محقق بخواهد دامنه تحقيق خود را گسترش دهد و مفاهيم و مباحث فراتر و يا فروتر از «قياس» را بداند - يعنى بخواهد بداند قياس زير مجموعه چه مباحث كلى‏ترى قرار گرفته و يا پايين‏تر از اخص‏هاى آن، چه زير بخش‏هاى ريزتر و فرعى‏ترى قرار گرفته‏اند و يا در عِداد چه مفاهيم و مباحثى قرار مى‏گيرد، با مراجعه به بخش نظام يافته و ترسيمى، اين مقصود روشن‏تر خواهد شد. در آن جا ترسيم شده كه قياس زير مجموعه «ادله» - «ادله غير معتبر» و يا هر آن چه كه شأنيت دليل بودن را دارد - است.

و ادله «هم ارز»و در عِداد «اصول عملى» «اجتهاد و تقليد» «تعارض و تعادل و تراجيح» «مباحث الفاظ» و «ملازمات عقلى» قرار دارد. و همه اين‏ها زير مجموعه عمده و «رده‏هاى اصلى» «اصول فقه» هستند و مباحثى از قبيل «شهرت»، «عرف» «استقراء»، «استحسان» و موارد ديگر مفاهيمى فروتر از قياس‏اند.(14)

اين اصطلاحات (در باب قياس) حالت اعضاى يك خانواده را دارند كه با مرتبطات خود خانواده‏اى تشكيل مى‏دهند و سوابق و لواحق آن‏ها را نيز مى‏توان پيگيرى و معين نمود.

با اين ديد كلى و مجموعى و همه جانبه‏اى كه از «قياس» به دست آمده است، راحت‏تر مى‏توان سراغ منابع و مباحث رفت و طرح بحث در كلاس و يا تدوين طرح تحقيق را پى‏ريزى كرد.

اصطلاح‏نامه در تمامى اصطلاحات و موضوعات، اين وضعيت را ايجاد مى‏كند، كه علاوه بر بررسى و شناسايى جاى‏گاه هر اصطلاح به صورت خاص، رابطه آن را با مجموعه علم و در پيكره و شاكله كلى علم معلوم مى‏نمايد.

د: موضوع‏نگارى منابع مختلف اسلامى بر اساس ساختار اصطلاح‏نامه‏

حال كه اين طرح در سطح كلان فراهم گشته و ساختار معنايى و رده‏اى آن از نظر منطقى ترسيم گشته است، مرحله مهم ديگرى وجود دارد كه همان موضوع‏نگارى متون و منابع و اطلاعات پراكنده و گوناگون بر اساس اصطلاحات در اصطلاح‏نامه است كه با ظرافت و دقت خاصى بايد صورت گيرد و امورى مانند ذيل رعايت گردد.

1 - متن مورد نظر با دقت مطالعه شود و اصطلاح و يا اصطلاحاتى كه آن متن را پى‏ريزى مى‏كنند و نمايان‏گر مفهوم واقعى آن هستند، از اصطلاح‏نامه انتخاب شده، و صفحه و سطر متن مربوط روى فيشِ مخصوصِ تحقيق ثبت گردد.
2 - در انتخاب اصطلاح، خاص‏ترين عنوان، گزينش، و از كلى‏گيرى پرهيز شود.
3 - در صورتى كه اصطلاح مورد نظر يافت نشود، دو راه وجود دارد:
الف - از اصطلاح عام‏تر استفاده شود.
ب - اصطلاح مورد نياز با رنگ متفاوت از متن روى فيش ثبت شده و به عنوان «اصطلاح پيش‏نهادى» در برگه‏اى كه به اين منظور آماده شده است يادداشت شود.

4 - براى نوشتن نشانى كتاب از «كد»استفاده شود و آن كد به همراه صفحه و سطر روى هر فيش نوشته شود... و مسائل ديگرى كه در مرحله فيش‏بردارى رعايت آن‏ها ضرورى است.
ضرورت موضوع نگارى در مدارك اسلامى‏ بديهى است، اين كار بسيار سنگين، دقيق و وقت‏گير است؛ ولى از مسائل مهم و ضرورى و بر زمين مانده در معارف اسلامى است. موضوع‏نگارى دقيق و كامل از مدارك و منابع اسلامى از مسائل با ارزش و اولى پژوهش محسوب مى‏شود؛ به نوعى كه تمامى مدارك موجود بايد يك بار و براى هميشه به صورت دقيق، مطالعه و بررسى و موضوع‏نگارى شود و زمينه موضوع‏نگارى مطالب نو به نو را به صورت دائم فراهم سازد تا دست‏رسى پژوهش‏گران و انديشه‏ورزان را به متون مختلف و موجود سهل و آسان نمايد.

اين كار بزرگ و مؤثر بايد توسط متخصصان در همان رشته و بر اساس اصول شناخته شده و صحيح صورت گيرد؛ چون استفاده كنندگان آن عمدتاً اساتيد، و انديش‏مندان و پژوهشگران در علوم اسلامى خواهند بود.

اين پژوهش بايد بر اساس طرح و ساختار تعريف شده اصطلاح‏نامه علوم اسلامى ارائه شود و با استفاده از پنانسيل سرعت و دقت موجود در رايانه، طبق برنامه نرم‏افزارى، تنظيم و ظرفيت كار آيى آن چندين برابر گردد. به اين ترتيب محققان علوم و معارف اهل بيت (ع) براى به دست آوردن مطالب مورد نياز خويش زمان كم‏ترى صرف مى‏كنند و بيش‏تر به تحقيق و بررسى كارهاى بر زمين مانده و راه‏هاى نارفته و كشف مباحث جديد و پاسخ به شبهات متنوع امروزى خواهند پرداخت.

براى همين است كه يكى از اهداف مهم كه اصطلاح‏نامه‏ها عموماً و در اصطلاح‏نامه علوم اسلامى خصوصاً مورد نظر است، طبقه‏بندى مطالب موجود در متون و منابع اسلامى است كه بر اساس ساختار طبقه‏بندى شده و معنادار اصطلاح‏نامه «بخش‏هاى نظام يافته و ترسيمى» - مطالب پراكنده‏اى كه در متن‏هاى متنوع وجود دارد به سيستم رايانه‏اى سپرده شود و بر اساس برنامه نرم‏افزارى ذخيره و بازيابى گردد تا محققان و اساتيد به راحتى بتوانند از راه‏(15) اصطلاحات - به عنوان مدخل و كليد ورود - به مطالب و متن‏ها كه قبلاً طبق ساختار اصطلاح‏نامه به برنامه داده شده است - دست‏رسى پيدا كنند.
اطلاع‏رسانى چند سطحى از متون اسلامى‏

يكى از برنامه‏هاى ارزشمند كه طراحى آن با استفاده از بخش ترسيمى اصطلاح‏نامه علوم اسلامى و امكانات نرم‏افزار آن فراهم مى‏شود، اطلاع‏رسانى چند سطحى از منابع و متن‏هايى است كه به صورت فايل‏هاى الكترونيكى حروف نگارى شده باشند.

در اين روش: علاوه بر دسترسى به اطلاعات خاص هر اصطلاح از طريق رايانه و هم چنين يافتن اطلاعات مربوط به مرتبطات هر اصطلاح يعنى مترادف‏ها اعم، اخص، و وابسته‏ها، قابليت مهم ديگرى وجود دارد كه: محققان مى‏توانند اطلاعات يك اصطلاح را به صورت جمعى تحت عنوان يك «رده» به دست آورند. مثلا آن چه مربوط به «قياس» در اصطلاح‏نامه اصول فقه مى‏شود مباحث «ادله» حساب مى‏آيد.

«ادله» يك رده اصلى است، ممكن است محققى بخواهد تمامى اطلاعات مربوط به «ادله» را با همه زير بخش‏هاى مترادف، اعم‏ها و اخص‏ها و وابسته‏ها را در يك فايل ساختار دار جداگانه و يا در يك مجموعه مكتوب به صورت چاپ شده ملاحظه نمايد - اين امكان با قابليت جيستوى متن‏ها (از عناوين مختلف) فوق‏العاده در تحقيق و گسترش انديشه اسلامى و صرفه‏جويى در وقت انديش‏وران اسلامى مؤثّر است.

هم چنين محقق مى‏تواند سطوح بالاتر از رده قبل را و يا اعم را جستو نمايد و اطلاعات خاص آن‏ها را ملاحظه، مطالعه و حتى چاپ نمايد و در مواردى مطالبى را بر آن افزوده و يا از آن حذف نمايد هر چند اين راه دشوار، پر هزينه و زمان بر است، ولى با ملاحظه فوايد آن در امر پژوهش، انجام آن لازم مى‏نمايد.

مانند:

علوم قرآنى‏
شناخت تاريخ قرآن‏
جمع قرآن‏
(به لحاظ اشخاص و ادوار)
جمع دوره پيامبر(ص)
جمع امام على (ع)
جمع ابوبكر
جمع عثمان‏
(به لحاظ چگونگى جمع)
جمع حفظى قرآن‏
جمع كتابى قرآن‏
نزول قرآن‏
نزول تدريجى‏
نزول بعد الحكم‏
نزول قبل الحكم‏
نزول مشيعى‏
نزول مفردى‏
نزول دفعى‏
نزول خاص‏
نزول عام‏

در ترسيم فوق (اصطلاح‏نامه علوم قرآن بخش ترسيمى ص 452) پژوهشگرى كه مى‏خواهد در مورد «نزول دفعى قرآن» تحقيق نمايد به نوعى كه از جوانب اين مفهوم و اطلاعات مرتبط با آن آگاهى كامل پيدا كند، با استفاده از بخش ترسيمى مذكور مباحث مربوط به «نزول تدريجى» كه هم سطح نزول دفعى قرآن از نظر معنايى و طبقه‏بندى به حساب مى‏آيد را ملاحظه خواهد كرد - همان طور كه مى‏تواند سطح بالاتر از آن را كه «نزول قرآن» است و يا سطوح بالاتر مانند «جمع قرآن» و «شناخت تاريخ قرآن» را به فراخور گستردگى پژوهش خويش مورد مطالعه و بررسى قرار دهد.

و يا مانند:

علوم قرآنى‏
شناخت تفسير و مفسران‏
تفسير قرآن‏
مفسران قرآن‏
مفسران تربيتى قرآن‏
مفسران اشارى‏
مفسران عرفانى‏
مفسران فلسفى‏
مفسران اجتماعى‏
مفسران تاريخى‏
مفسران ادبى‏
مفسران علمى‏
مفسران كلامى‏
مفسران اخلاقى‏
مفسران روايى‏
مفسران احكام قرآن‏
مفسران قصص قرآن‏
مفسران رموز قرآن‏
مفسران شيعه‏
مفسران اسماعيليه‏
مفسران اماميه‏
مفسران زيديه‏
مفسران طبقه اول‏
مفسران طبقه دوم‏
......................... تا طبقه هشتم‏
مفسران قرآن اول‏
مفسران قرآن دوم‏
......................... تاطبقه پانزدهم‏

با توجه به ترسيم فوق محققى كه مى‏خواهد در مورد «مفسران شيعه» پژوهشى همه جانبه‏اى داشته باشد. بإ؛ّّ بهره‏گيرى از بخش ترسيمى اصطلاح‏نامه علوم قرآنى، مفاهيم سطوح بالاتر و پائين‏تر را ملاحظه مى‏نمايد: «مفسران اسماعيليه»، «مفسران اماميه»، «مفسران زيديّه» عناوينى هستند كه در سطح زير مجموعه مفسران شيعه قرار گرفته‏اند. و بررسى درباره اين گروه هنگامى تكميل مى‏شود كه فِرَق و مذاهب سطح پائين‏تر آن شِناسايى شده باشد.

همچنين انواع و اقسام مفسران قرآن به لحاظهاى مختلف، از قبيل: گرايش‏ها و نگرش‏هاى متفاوت مفسّران، و طبقات مفسران در قرن‏هاى مختلف و يا سبك‏ها و شيوه‏هاى تفسيرى متفاوت نيز از مواردى هستند كه در سطوح پائين‏تر و يا بالاتر «مفسران شيعه» قرار مى‏گيرند. و با مطالعه و بررسى درباره آن‏ها، گستره تحقيق و دامنه اطلاعات به صورت جامع الاطراف، شكل خواهد گرفت.

بحش ششم: تعريف و فوائد اصطلاح‏نامه علوم اسلامى‏
شامل:

* تعريف اصطلاح‏نامه‏
* تفاوت اصطلاح‏نامه با فرهنگ‏نامه و دائرة المعارف‏
* مراحل و فوائد عمده اصطلاح‏نامه‏

در بخش‏هاى گذشته كلياتى در مورد نحوه شكل‏گيرى و اهميت اصطلاح‏نامه علوم اسلامى بيان شد اينك پس از تعريف و توضيحى درباره اصطلاح‏نامه، به تفاوت آن با فرهنگ‏نامه و لغت‏نامه اشاره نموده و سپس مراحل و فوائدى از اصطلاح‏نامه را بيان مى‏كنيم.

تعريف اصطلاح‏نامه‏

اصطلاح‏نامه «Thesaurus» به معناى فهرست دقيق و منظم، با ساختار گويا از اصطلاحات، موضوعات و مفاهيم به كار رفته در يك حوزه معرفتى و يا شاخه علمى است. به نوعى كه هيچ اصطلاحى بدون رابطه با باقى اصطلاحات‏(16)
يافت نخواهد شد و به شكل كلافى منّظم، ارتباط معنايى آن با باقى اصطلاحات مشخص مى‏شود.

اصولاً هر علمى، ساختار خاصى دارد وگرنه نمى‏تواند به عنوان علم شناخته شود. يعنى مجموعه اطلاعات در هر دانشى در قالب الفاظ و اصطلاحات خاص آن بيان مى‏شود، اصطلاحات قالب‏هايى هستند كه براى بيان مفاهيم به كار مى‏آيند.

و اين اصطلاحات نسبت به يكديگر بيگانه نيستند - حداقل اين است بر محور موضوع خاصى مى‏چرخند - مسئله موضوع، محمول و مسائل در علوم، حاكى از وجود همين ساختار منطقى است كه همه مسائل و محمولات علم بايد بر محور موضوع علم بچرخد - پس بايد ساختارى داشته باشند - تشخيص اين ساختار و ترسيم درست آن، نقش مهمى در آموزش، تحقيق، تدريس و... خواهد داشت.

يكى از نقش‏هاى اساسى در طراحى اصطلاح‏نامه، تأمين همين ساختار و ترسيم درستى از شاكله و طرح علوم است، كه در واقع با ترسيم درست آن مجموعه موضوعات و مسائل آن در چنگ پژوهش‏گر قرار مى‏گيرد.

بخش‏ها و موضوعات متورّم و بخش‏هايى كه در آن كار درستى صورت نيافته است، مشخّص مى‏شود، موضوعات اصلى آن علم از موضوعاتى كه از علوم ديگر به وام گرفته است معلوم مى‏شود و به هر طريق وضيعت كلى آن علم به صورت درختى و نظام يافته در ديد مراجعه كننده قرار مى‏گيرد.

با مراجعه به اصطلاح‏نامه‏هاى كلام اسلامى، و فلسفه اسلامى، مى‏توان يافت كه اين 2 دانش چگونه مكمّل يكديگرند و در چه مواردى كلام دقيقاً، مفاهيم و اصطلاحات فلسفى را به استخدام در آورده و چه مقدار اصطلاح فلسفى در كلام آمده و چه بسا مباحثى تكرارى در هر دو وجود دارد كه ممكن است آنها را پالايش نمود و در جايگاه خود قرار داد و مراجعين را به همان جا حواله كرد.

تفاوت اصطلاح‏نامه با فرهنگ‏نامه و دائرة المعارف‏

بعضى به اشتباه اصطلاح‏نامه را با لغت‏نامه و يا فرهنگ‏نامه يكى مى‏پندارند، (در حالى كه ماهيتاً دو چيزند).

1 - اصطلاح‏نامه بر گردان تزاروس «Thesaurus» و فرهنگ‏نامه معمولاً همان «Glossary» و يا «Dictionary» است.

2 - اجزاء تشكيل دهنده لغت‏نامه و فرهنگ‏نامه لغت است، يعنى هر چه در ادب محاوره‏اى اهل لغت به كار مى‏رود، ولى در اصطلاح‏نامه فقط كليد واژه‏ها و اصطلاحات كه تكيه‏گاه‏هاى كلام و موضوع اصلى آنند، آورده مى‏شود.

3 - روش ارائه لغت‏نامه‏ها و فرهنگ‏ها و دائرة المعارف‏ها ماهيتاً با اصطلاح نامه‏ها متفاوت است در دائرة المعارف‏ها، اصطلاحات در لغت‏نامه‏ها، لغات در رديف الفبايى خود قرار مى‏گيرد و تعريف و توضيح لازم آن داده مى‏شود ولى در اصطلاح‏نامه هر اصطلاح كه در رديف الفبايى قرار مى‏گيرد، با مرتبطات منطقى و معنايى خود منظّم مى‏شود يعنى در معناشناسى هر كليد واژه يا اصطلاحى، مترادف‏ها، مشتركات لفظى اصطلاح اعم و اخص و وابسته‏هاى آن به شكلى خاص ارائه مى‏شود.

مانند:

علوم قرآنى‏

(مترادف به جاى) بج: قرآن‏شناسى‏

(اعم) ا.ع: علوم اسلامى‏

(اخص) ا.خ: اسلوب ادبى قرآن‏

اعجاز قرآن‏

تاريخ قرآن‏

تفسير مفسران‏

(11 مورد اخص)

(وابسته) ا.و: اعلام علوم قرآنى‏

طبقه‏بندى علوم قرآنى‏

كتاب‏شناسى علوم قرآنى‏

مؤسسات قرآنى‏

(و 10 مورد ديگر)

4 - در متن اصطلاح‏نامه‏ها، تعريف و توضيح لغوى و يا اصطلاحى ثبت نمى‏شود - بلكه اين‏ها از مطالب پشت صحنه، به خصوص در كامپيوتر مى‏تواند قرار گيرد. چون هدف اصلى پيدا كردن روابط مفهومى و معنايى ميان اصطلاحات است.

هيچ علمى بدون موضوع و مسايل شكل نمى‏گيرد - كه موضوع همانند تنه اصلى و مسائل به عنوان شاخ و برگ‏ها، بدنه آن حوزه معرفتى را تشكيل مى‏دهند. اصولاً بحث موضوع و مسائل و مبادى از امور مهم در نظم لازم و منطقى موجود در هر علم است كه از دير باز مورد توجه و بحث انديش‏مندان بوده است و اين نشان مى‏دهد كه علم يعنى مجموعه‏اى منظم و منطقى كه يك نوع ساختار هم‏گون و پيوسته دارد - و براى همين است كه صاحبان فنّ در هر حوزه‏اى به محض برخورد با يك موضوع يا مسئله‏اى تشخيص مى‏دهند كه اين موضوع مربوط به آن علم هست يا نيست، يكى از خصوصيت‏هاى بارز بخش نظام يافته و ترسيمى اصطلاح‏نامه‏ها نيز نشان دادن همين ساختار منطقى است كه بر اساس موضوع (تنه اصلى) رده‏هاى اصلى (شاخه‏هاى بزرگ و اصلى) را نشان مى‏دهد، و براى رده‏هاى اصلى نيز شاخه‏هاى فرعى (زير رده) و براى آنان نيز فرعى و ... را مشخص مى‏نمايد - به شكلى كه به سهولت مى‏توان از ابتدا تا انتهاى يك حوزه دانش را به صورت طبقه‏بندى شده در يك ديد و نگاه كلى ملاحظه كرد.

مانند:

علوم قرآنى‏
شناخت اسلوب ادبى قرآن‏
اسلوب بلاغى قرآن‏
اسلوب بديعى قرآن‏
اسلوب بيانى قرآن‏
استعارات قرآن‏
استعاره اصليه‏
استعاره تبعيه‏
استعاره بالكنايه‏
(و 10 مورد ديگر)
امثال قرآن‏
امثال بلند قرآن‏
امثال كوتاه قرآن‏
امثال تشبيهى‏
امثال تمثيلى‏
و....

مراحل و فوائد عمده اصطلاح‏نامه‏

1 - ثبت و ضبط اصطلاحات و واژه‏ها به دليل گستردگى بيش از حد و دسته بندى آن‏ها بر حسب مفاهيم و زيربخش‏ها و مترادفات و متضادها.
2- استفاده از اصطلاح‏نامه در دانش اطلاع‏رسانى براى سازمان‏دهى اطلاعات در نمايه‏سازى،چكيده‏نويسى و...
3 - با وارد شدن كامپيوتر در عرصه پژوهش ايجاد زبان مشترك و واحد براى پژوهش‏گران، نمايه‏سازان، رايانه و نظام ذخيره و بازيابى ضرورت يافت و اين زبان ارتباطى را اصطلاح‏نامه‏ها تأمين مى‏نمايد.
براى قرار دادن اطلاعات در برنامه‏هاى نرم‏افزارى ضرورتاً بايد متن‏هاى مختلف مطالعه و فيش بردارى و موضوع‏نگارى شود. نقش موضوع در اين مرحله بسيار مهم است، اگر موضوعات از قبل مشخص و كنترل نشده باشد، ناهماهنگى در ذخيره اطلاعات و بازيابى آنها ايجاد خواهد شد از اين رو بايد قبل از نمايه‏سازى يا همزمان با آن گروه (اصطلاح‏نامه) اصطلاحات پيش‏نهادى فيش برداران و نمايه‏سازان را كنترل نموده و رابطه معنايى آن‏ها را با باقى اصطلاحات معلوم نمايد - تا فيش بردار و نمايه‏ساز از اصطلاحات كنترل شده براى موضوع نگارى استفاده كند - در اين صورت پژوهش‏گران (مراجعان) نيز مى‏دانند كه چه اصطلاحى در رايانه به كار رفته است و هماهنگى ميان ماشين، نمايه‏ساز و پژوهش‏گر در نظام ذخيره و بازيابى اطلاعات ايجاد خواهد شد. و اين امر در سامان دهى اطلاع‏رسانى كارآمد و به روز به خصوص در اطلاعات انبوه و پراكنده از متون متفاوت و متعدد بسيار حائز اهميت است.
4 - در اين تحولات اين فكر در ميان صاحب‏نظران اطلاع‏رسانى ايجاد شد كه مى‏توان، مدارك علوم و رشته‏هاى خاص معارف بشرى را با استفاده از واژگان خاص - اصطلاح‏نامه‏هاى تخصصى - ذخيره و نمايه نمود و جستجوى آن‏ها را به شكل بانك‏هاى اطلاعاتى خاص و جامع راحت كرد.
5 - با سير همين تحول، اين حقيقت نيز آشكار شد كه از اصطلاح‏نامه مى‏توان (علاوه بر استفاده در نمايه سازى و ذخيره و بازيابى مدارك) به منظور نشان دادن گستره و ساختار سلسله مراتب هر علم نيز استفاده كرد و از آن در طبقه‏بندى منابع كتابى و غير كتابى بهره جست.
6 - اصطلاح‏نامه جزء منابع مرجع در كتاب‏دارى براى كتاب‏خانه‏ها مى‏تواند قرار گيرد كه بخش نظام يافته آن ملاك طبقه‏بندى كتاب‏خانه‏هاى تخصصى باشد، و جاى رده‏بندى‏هاى موجود را نيز بگيرد و بهتر از آن‏ها پاسخ‏گو باشد.
7 - اصطلاح‏نامه مى‏تواند به محققان و دانش‏جويان الگوى تحقيقاتى ارائه كند - و حيطه تحقيق را در پايان‏نامه‏ها مشخص نمايد، اساتيد و دانش‏جويان نيز با نظم و منطق معنايى حاكم بر اصطلاحات در اصطلاح‏نامه، در تفهيم و تفاهيم مطالب حوزه‏هاى تخصصى بهتر مى‏توانند توفيق يابند.
8 - بايسته‏هاى تحقيقاتى - بخش‏هايى كه كار پژوهشى زياد و يا متناسبى انجام شده از جاهايى كه نياز به كار جدى دارد باز شناخته مى‏شود.
تدوين: محمدهادى يعقوب‏نژاد

(1) - سوره زمر آيه 9.
(2) - رهبر معظم انقلاب در ديدار مسئولين مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى با ايشان 1371/10/14 - كتاب مجموعه مقالات اولين سمينار كامپيوتر و علوم اسلامى - مركز تحقيقات كامپيوترى علوم اسلامى ص 12 - بهار 1372.
(3) - ر ك: كتاب‏شناسى اصطلاح‏نامه، مركز اطلاعات و مدارك علمى ايران/1372.
(4) - رجوع شود به اصطلاح‏نامه فلسفه اسلامى، وجود.
(5) - P P.M.Roget
(6) - اصطلاح‏نامه كتابدارى، كتابخانه ملى ايران 1365.
(7) - بخشى از نتيجه كار در اين مرحله را در كتاب «در آمدى بر مبانى اصطلاح‏نامه علوم اسلامى» مشاهده نماييد.
(8) - ر. ك: اصطلاح‏نامه علوم قرآنى ص 99.
(9) - ر. ك: اصطلاح‏نامه علوم قرآنى از صفخه 99 تا 323 - اصطلاح‏نامه فلسفه جلد 1 و 2 - اصطلاح‏نامه اصول فقه از صفحه 43 تا صفحه 264.
(10) - ر ك: اصطلاح‏نامه علوم قرآنى از صفحه 445 تا 468 - اصطلاح‏نامه اصول فقه صفحه 337 تا 393.
(11) - ر ك: اصطلاح‏نامه علوم قرآنى 327 تا 440 - اصطلاح‏نامه اصول فقه ص 267 تا 373.
(12) - ر ك: اصطلاح‏نامه اصول فقه ص 192 و 292 و 380.
(13) - و 3 - اصطلاح نامه اصول فقه ص 192.
(14) - اصطلاح‏نامه اصول فقه ص 292 و 380.
(15) - برنامه نرم‏افزارى مذكور انجام شده و مرحله آزمايش خود را مى‏گذراند.
(16) - اين تعريف براى سهولت تفهيم مخاطبين ارائه شده و براى تعاريف دقيق‏تر رجوع كنيد به: در آمدى بر مبانى اصطلاح‏نامه علوم اسلامى - نويسنده - اصطلاح‏نامه كتاب‏دارى - اصطلاح‏نامه نما، راهنماى تهيه اصطلاح‏نامه يك زبانه، دكتر عباس حرى. نمايه‏سازى و چكيده‏نويسى - مهراد. 
 
امتیاز دهی
 
 


مطالب مرتبط

پربازدید ترین مطالب

مطالب مرتبط

پربازدید ترین مطالب
[Control]
تعداد بازديد اين صفحه: 1086
خانه | بازگشت | حريم خصوصي كاربران |
Guest (PortalGuest)

مركز اطلاعات و مدارك اسلامي
مجری سایت : شرکت سیگما